مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث ما پیرامون این بود که آیا تقیید، تقیید مادّه است یا تقیید هیئت است؟ به عبارت دیگر، آیا تقیید وجوب است یا تقیید واجب است؟ اگر قیدی در کلام شارع آمد، این قید، قید برای مادّه است یا قید برای هیئت؟

ثمره بحث

ثمره این مسئله روشن است:

    • اگر قید از برای وجوب باشد، مقدّمات واجب بعد از این قید واجب می‌شود.

    • اگر این قید برای واجب باشد، مقدّمات واجب مانند وضو و غسل واجب است.

    • امّا تحصیل استطاعت برای حجّ واجب نیست، زیرا استطاعت شرط وجوب است.

پس:

    • نماز شرط واجب دارد (وضو و غسل).

    • حجّ شرط وجوب دارد (استطاعت).

شرایط وجوب واجب‌التحصیل نیستند، ولی شرایط واجب واجب‌التحصیل‌اند و باید آمادّه شوند.

موارد اتفاق و اختلاف

۱) اگر دانستیم شرطی شرط وجوب است، مثل استطاعت، بحثی نداریم

۲) و هچنین اگر دانستیم شرطی شرط واجب است، مثل وضو، باز هم بحثی نیست.

۳) امّا اگر شکّ کردیم که این قید شرط وجوب است یا شرط واجب، اینجاست که اختلاف میان علما پیش می‌آید.

اقوال علما

    1. شیخ انصاری، مرحوم امام و بسیاری دیگر:
قائل‌اند که شروط مشکوک، شرط واجب هستند.

    2. مرحوم آخوند (صاحب کفایه)، محقّق خویی و شاگردانشان:
می‌گویند شروط مشکّوک، شرط وجوب هستند.

در قرآن کریم آیات زیادی أمر به نماز دارد: ﴿وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ﴾[1] امّا در جایی می‌فرماید: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوکِ الشَّمْسِ إِلَی غَسَقِ اللَّیْلِ﴾[2] اینجا سؤال است: آیا این قید «لِدُلُوکِ الشَّمْسِ» قید واجب است یا قید وجوب؟

شیخ انصاری و امام خمینی (رحمة‌الله علیهما) می‌فرمایند: این قید برای واجب است. اصل نماز بر شما واجب است؛ مثلاً ساعت ۱۱ هم نماز واجب است، هرچند هنوز اذان نگفته‌اند. وجوب هست، امّا واجب (یعنی تحقّق خارجی نماز) ساعت ۱۲ است. پس زمان (دلوک الشمس) قید واجب است، نه قید وجوب.

سؤال:
اگر کسی ساعت ۱۱:۳۰ آب دارد و می‌داند ساعت ۱۲ آب قطع می‌شود، باید غسل واجب خود (جنابت، حیض، نفاس یا استحاضه) را انجام دهد یا نه؟

    • نظر شیخ انصاری و امام خمینی و اکثر علما (از جمله آیت‌الله سیستانی):
واجب است قبل از وقت غسل را انجام دهد تا آمادّه نماز باشد. [3] [4]

    • نظر مرحوم آخوند:
واجب نیست. وقتی وقت داخل شد، اگر آب بود غسل کند و نماز بخواند، اگر نبود تیمّم کند؛ آیه مبارکه می‌فرماید: ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[5] ؛ وقت، شرط وجوب است، قبل از آن تکلیفی نیست و نباید خود را ملزم کنیم. [6] [7] [8]

استدلال دو طرف

    • شیخ انصاری (رحمة الله علیه) و امام (رحمة الله علیه) و اکثر علما:
«الوجوب مطلقٌ و الواجب مقیدٌ»؛ یعنی وجوب نماز مطلق است و همیشه بر ذمه مکلّف هست. مقدّمات نماز همواره باید آمادّه باشند. مرحوم شیخ می‌فرماید: «لا إطلاق في الفرد الموجود منه المتعلق بالفعل حتى يصح القول بتقييده بالزمان أو نحوه فكل ما يحتمل رجوعه إلى الطلب الذي يدل عليه الهيئة فهو عند التحقيق راجع إلى نفس المادة.» [9]

    • مرحوم آخوند:
وجوب مقیّد به زمان است؛ پس قبل از دخول وقت، تحصیل مقدّمات واجب لازم نیست.

- طرفداران نظریه آخوند خراسانی: محقّق خویی و جمعی از علما .

محقّق خویی (رحمة الله علیه) می‌فرماید: «انّ ظاهر الجملة الشرطية و الخطاب التعليقي كون الاشتراط راجعا الى مفاد الهيئة، و هو الوجوب، لا الى المادّة، و هو الواجب، فانّ مفاد قولنا: ان جاءك زيد فأكرمه، بحسب المتفاهم العرفي أنّ وجوب الاكرام‌ مشروط بالمجي‌ء، لا أنّ الوجوب فعلي متعلّق بالاكرام على تقدير المجي‌ء.»[10]

جواب از فرمایش مرحوم آخوند

۱) شرایط یا اختیاری هستند و غیراختیاری

    • شرایط اختیاری (مثل وضو) باید فراهم شود.

    • شرایط غیراختیاری (مثل دخول وقت) دست مکلّف نیست و خودش باید محقّق شود.

اگر شرایط غیراختیاری مقدّماتی داشت (مثل غسل قبل از قطع آب)، این مقدّمات اختیاری باید قبلاً تحصیل شود.

۲) بحث دیگری که هست این است که باید قبل از أمر، اراده مولا را بررسی کنیم. أمر مولا (أقیموا الصلاة) کاشف از اراده اوست و اراده مولا تابع مصالح و مفاسد است. مصلحت نماز مطلق است (الصلاة معراج المؤمن، ﴿إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَىٰ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ﴾[11] ). پس اراده مولا هم مطلق است. امّا در مقام تحقّق خارجی، موانعی (مثل نبودن آب یا لباس طاهر) پدید می‌آید. این قیود مربوط به وجود خارجی است، نه اصل وجوب.

پس:

    • قضیه حقیقیه: (وجوب) مطلق است (نماز واجب است).

    • قضیه خارجیه: (واجب) مقیّد است (در تحقّق خارجی گاهی مانع وجود دارد؛ مانند نبود آب یا مریض بودن و ...).

به نظر ما حرف شیخ انصاری (رحمة الله علیه) که می‌فرماید: «قبل از وقت که می‌دانید در وقت نماز آب نخواهید داشت باید آب را برای وضو نگهدارید.»؛ درست است. معنای این حرف شیخ این است که القیود و الشرایط شرائطٌ للمادة؛ یعنی شرائط للواجب لاشرائطٌ للوجوب. وجوب مطلق است و همه افراد را شامل می‌شود و قبل از دخول وقت نیز نماز بر شما واجب است؛ لذا مقدّمات آن باید فراهم شود؛ یعنی قبل از وقت وجوب هست ولی واجب هنوز نیست.

جمع‌بندی

    • نظر شیخ انصاری، امام خمینی و اکثر علما: وجوب مطلق است و واجب مقید.

    • نظر آخوند و محقّق خویی: وجوب مقیّد است.

    • شرایط اختیاری باید تحصیل شوند، ولی شرایط غیراختیاری نیاز به تحصیل ندارند.

    • مصالح مولا در عبادات مطلق است و تقییدها مربوط به تحقّق خارجی‌اند.

خلاصه بحث

۱. قید در اوامر شرعی یا قید وجوب است یا قید واجب.
۲. اگر شرط وجوب باشد (مثل استطاعت در حجّ)، تحصیل آن لازم نیست.
۳. اگر شرط واجب باشد (مثل وضو در نماز)، تحصیل آن واجب است.
۴. اختلاف اصلی در موارد مشکّوک است:

    • شیخ انصاری، امام خمینی و اکثر علما: شرط واجب.

    • آخوند و محقّق خویی: شرط وجوب.

۵ . جواب مرحوم آخوند: اراده مولا مطلق است؛ مصلحت نماز و عبادات مطلق است، امّا قیود از ناحیه تحقّق خارجی می‌آیند.