مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

موضوع: مباحث الفاظ/اوأمر/مقدّمه واجب/واجب مطلق و واجب مشروط/آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟

خلاصه جلسه گذشته: جلسه گذشته بحث ما پیرامون این بود که آیا قید به مادّه می‌خورد یا به هیئت؟(وجوب مقیّد یا واجب مقیّد؟)

در بحث اصول، این سؤال مطرح است که اگر در آیه یا روایتی قیدی وجود داشت، آیا آن قید به مادّه (نفس فعل/واجب) می‌خورد یا به هیئت (وجوب)؟ یعنی آیا وجوب مقیّد می‌شود یا واجب؟

مثال‌هایی از آیات شریفه

    • ﴿فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾[1] این قید مربوط به نفس واجب است، نه وجوب.

    • ﴿وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا﴾[2] این قید، بنابر ظاهر، به وجوب می‌خورد، نه به نفس حج.

گفتیم که ثمره‌ی بحث در این است که آیا مقدمات واجب نیز واجب می‌شوند یا نه؟

    • اگر قید، قید وجوب باشد، مانند استطاعت در حج، تهیه‌ی مقدمات (مثل مال و توان) واجب نیست.

    • اگر قید، قید واجب باشد، مانند طهارت در نماز، تهیه‌ی مقدمات آن (مانند وضو، غسل، لباس طاهر) واجب خواهد بود، ولو قبل از دخول وقت.

مرحوم شیخ انصاری می‌فرماید شارع وقتی چیزی را مطلوب می‌داند، بر اساس مصلحت واقعی آن را طلب می‌کند، خواه قیدش در اختیار مکلّف باشد یا نباشد.

    • در مواردی که شرط در اختیار مکلّف است (مثل وضو)، مکلّف باید اقدام کند.

    • در مواردی که شرط در اختیار مکلّف نیست (مثل وقت نماز)، باز هم مکلّف موظف است آنچه را در اختیار دارد فراهم کند.

فرق میان "مصلحت در مجعول" و "مصلحت در جعل"

    • مصلحت در مجعول: یعنی خود عمل (مثل نماز) ذاتاً دارای مصلحت است.

    • مصلحت در جعل: یعنی نفسِ امر و فرمان دادن به مکلّف مصلحت دارد (مانند تمرین دادن کودک به یک کار، برای یادگیری در آینده).

در هر دو صورت، چون مولا مصلحت را در فعل یا امر به فعل دیده است، مقدمات آن نیز باید فراهم شود، مگر آنکه مانعی شرعی یا عقلی در کار باشد.

فرق احکام واقعی و احکام فعلی

تعریف احکام واقعی: احکام واقعی احکامی‌اند که شارع بر اساس مصالح و مفاسد واقعی جعل کرده است؛ مانند نماز، روزه، زکات، خمس و حج که برای عموم مردم و در کل جامعه مصلحت دارد.

تعریف احکام فعلی: احکام فعلی، احکامی‌اند که به افراد در شرایط خاص خودشان مربوط می‌شود. مانند:

    • کسی که مریض است و نمی‌تواند وضو بگیرد، برای او تیمم واجب است.

    • کسی که در مشقت شدید قرار دارد، از برخی تکالیف معذور می‌شود.

این‌ها احکام متناسب با وضعیت و توان فعلی مکلّف است.

آیا احکام تابع مصالح واقعی‌اند یا مصالح فعلی؟

دیدگاه اول: تابع مصالح واقعی

اگر بگوییم احکام تابع مصالح واقعی‌اند، در این صورت وجوب مطلق است و مکلّف باید مقدمات را فراهم کند. مثلاً: چون نماز فی‌نفسه مصلحت دارد، ولو هنوز وقت نرسیده، باید طهارت را فراهم ساخت.

دیدگاه دوم: تابع مصالح فعلی

اگر بگوییم احکام تابع مصالح فعلی‌اند (یعنی هر فرد بر اساس شرایط خودش سنجیده می‌شود)، در این صورت وجوب مقیّد است و نیازی به تهیه‌ی مقدمات در شرایط حرج یا ضرر نیست. اگر آب برای مکلّف مضر است، وضو بر او واجب نیست، بلکه باید تیمم کند.

نتیجه‌گیری نهایی

    • اگر گفتیم احکام تابع مصالح واقعی هستند → وجوب مطلق است → تهیه‌ی مقدمات بر عهده‌ی مکلّف است.

    • اگر گفتیم احکام تابع مصالح فعلیه افراد هستند → وجوب مقیّد است → مکلّف تنها در صورت امکان، باید مقدمات را تهیه کند.

خلاصه‌ی بحث

🟠 سؤال اصلی

قید در اوامر شرعی به مادّه (واجب) تعلق دارد یا به هیئت (وجوب)؟

ثمره بحث

    • اگر قید به وجوب بخورد → وجوب مقیّد است → مقدمات واجب لازم نیست.

    • اگر قید به واجب بخورد → واجب مقیّد است → تهیه مقدمات واجب، واجب است.

تقسیم احکام

    1. احکام واقعی:

ناظر به مصالح کلی جامعه هستند. نتیجه: وجوب مطلق ← مقدمات باید تهیه شود.

    2. احکام فعلی:

وابسته به شرایط فردی مکلّف هستند. نتیجه: وجوب مقیّد ← تهیه مقدمات لازم نیست.

🟣 نتیجه نهایی

اگر احکام تابع مصالح واقعی باشند → وجوب مطلق
اگر تابع شرایط فعلی مکلّف باشند → وجوب مقیّد