درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با اجزای أمر اضطراری در « المبحث الاوّل: في ما إذا ارتفع الاضطرار في داخل الوقت» بود. مثلاً در نبود آب، بعد از بجا آوردن نماز با تیمّم، در داخل وقت آب پیدا بشود، آیا در وقت نماز باید دوباره با وضو بجا آورده (اعاده) شود یا خیر؟

الدلیل العاشر

آیا این شخص (که در نبود آب، اول وقت با تیمّم نماز خوانده و بعد از ساعتی در داخل وقت آب پیدا بشود) یک أمر دارد یا دو أمر؟ آیا أمر به صلاة با طهارت مائیه دارد یا ساقط شده است؟

أمر به صلاة با طهارت مائیه ساقط شده است چون قدرت بر انجام آن ندارد و الان فقط یک أمر دارد و آن هم أمر به صلاة با طهارت ترابیه ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] است. و أمر ﴿إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ ...﴾[2] در مرحله شأنیت است و به فعلیت نرسیده است. أمری که به فعلیت رسیده است فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا است. بنابراین اگر أمر فقط یکی است و مکلّف نماز با تیمّم را امتثال کرده است پس مکلّف أمر دیگری ندارد تا آن را امتثال یا اعاده بکند. در اینصورت اعاده اصلا معنا ندارد.[3]

الدلیل الحادي عشر

با توجه به فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا در اینجا اطلاق مقامی داریم. آیا در آیه یا روایتی وارد شده است که اگر آب پیدا شد بروید وضو بگیرید؟ اگر آیه یا روایتی نداشتیم، همین دو أمر (فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ و فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا) را اخذ می‌کنیم و با توجه به این‌ دو أمر استنباط می‌کنیم. پس اگر آب هست فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ و اگر آب نیست فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا.

اطلاق مقامی این است که می‌گوییم خداوند که در اینجا در مقام بیان است و بعد از پیدا شدن آب اگر قرار بود وضو گرفته بشود و نماز دوباره اعاده بشود خداوند باید آن را بیان می‌کرد. از آنجایی بیان نفرموده است می‌فهمیم که در اینجا اعاده لازم نیست.[4]

مؤيّدات للإجزاء .

المؤيّد الأوّل

در زمان رسول الله (صلی الله علیه و آله) – که الان اهل تسنن هم چنین هستند- نمازهای یومیّه را جدا جدا می‌خواندند. مثلاً نماز ظهر را می‌خواندند و بعد از ساعتی نماز عصر را می‌خواندند و یا نماز مغرب را می‌خواندند و بعد از ساعتی نماز عشا را می‌خواندند. حالا اگر کسی می‌خواست نماز را اوّل وقت بخواند و آب نیست این شخص باید چکار می‌کرد؟ معمولاً مردم همان اوّل وقت نماز خود را می‌خواندند لذا اگر آب بود با وضو و اگر آب نبود با تیمّم می‌خواندند و اینکه بیایند صبر بکنند که هر وقت آب پیدا شد نماز بخوانند، این در صدر اسلام معمول نبوده است. چون نمازها را جدا جدا می‌خواندند. البته این یک مؤیّد است و دلیل نمی‌تواند باشد.[5]

المؤيّد الثاني

در روایات وارد شده است که اگر به مکان‌هایی رفتید که اهل تسنن هستند از باب تقیّه، با آن‌ها نماز جماعت بخوانید و نماز شما هم صحیح است. مرحوم امام و علما هم این مسأله را بیان کرده‌اند. سؤال این است که این تقیّه تا چه مدّت و چند ساعت است؟ مثلاً شما به مکّه مشرف شده‌اید و اهل سنت اوّل وقت نماز می‌خوانند. برای وحدت شخص اوّل وقت با آن‌ها نماز می‌خواند ولی بعد از نماز جماعت، مکلّف می‌تواند نماز خود را اعاده بکند، در حالی‌که گفته نشده است که بعد از نماز با آن‌ها، شخص نماز خود را اعاده بکند. حالا چرا گفته‌اند نماز با تقیّه مجزی است؟ با اینکه شاید فقط نیم ساعت بیشتر تقیّه نباشد ولی چرا فرموده‌اند نماز با تقیّه مجزی است و اعاده ندارد؟ تقیّه هم مانند تیمّم اضطرار است و چون شخص اضطرار دارد با آن‌ها نماز را می‌خواند، امّا چرا نمی‌گویند نماز خود را اعاده بکنید؟ این مؤیّد آن است که اگر مقدار کمی هم تقیّه بود روایات داریم که نماز را با آن‌ها بخوانید و این نماز هم کافی است. با اینکه ما وضو و طهارت آن‌ها را قبول نداریم چرا که اشکالات زیادی به آن‌ها وارد است در حالیکه شخص با آن‌ها نماز می‌خواند و این نماز هم کافی است و بعداً هم اعاده ندارد. از این فهمیده می‌شود که اضطرار موقّت کافی است که شما از روی تقیّه با آن‌ها نماز بخوانی و این نماز کافی است و اعاده هم ندارد. البته کسانی هستند که قائل به اعاده هستند ولی مشهور بر این قائل هستند که مجزی است و نیاز به اعاده نیست.

بنابراین در اینجا هم همین را بگوییم که درست است که تیمّم حکمی اضطراری است امّا این حکم اضطراری، جایگزین حکم واقعی می‌شود و این نماز با تیمّم کافی است و اعاده ندارد. این‌ها مؤیداتی هستند که ما برای این مسأله می‌توانیم بیان کنیم. در مجموع برداشت این است که ما حکم إجزاء را می‌توانیم ثابت بکنیم که اگر در اوّل وقت آب پیدا نشد و نماز را با تیمّم خواندیم و پس از ساعتی در داخل وقت آب پیدا شد، نماز ما مجزی است. [6]