درس خارج اصول استاد محسن فقیهی

موضوع: مباحث الفاظ/اوامر/إجزای أمر اضطراری یا ظاهری اختیاری از أمر واقعی

خلاصه جلسه گذشته: بحث در رابطه با فرق بین إجزای أمر اضطراری از أمر واقعی بود. عمده بحث إجزاء اینجاست مثلاً نماز با تیمّم از نماز با وضو و غسل مجزی بشود. این إجزای أمر اضطراری از أمر واقعی اختیاری است.

المقام الأول: في الصور الواقعیة التي يمكن أن يقع علیها المأمور الاضطراري( في مقام الثبوت و الإمكان ) .

الصورة الأولی: أن يكون التكلیف الاضطراري في حال الاضطرار وافیاً بتمام المصلحة

صاحب کفایه این بحث را مبتنی کرده است به مبنایی که اگر از شما سؤال کردند که آیا این نماز با تیمّم، تمام مصلحت نماز با وضو را دارد یا خیر؟ اگر بگوییم مصلحت را تأمین می‌کند إجزاء هم وجود دارد و اگر بگوییم تأمین نمی‌کند إجزاء هم وجود ندارد.

جواب این سؤال روشن است و آن اینکه علم به این جواب مشکل است. شما از کجا می‌دانید؟ آيا علم غیب دارید که نماز با تیمّم تمام مصلحت نماز با وضو را دارد؟ ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾[1] درست است ولی بحث در جایی است که در وقت آب پیدا شده است و آیه وضو می‌فرماید: ﴿فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾[2] ، آیا در صورت وجود آب وافی مصلحت است یا خیر؟ نمی‌دانیم. آنچه مسلم است اگر مدت طولانی آب پیدا نشد، از آنجایی که خداوند متعال می‌داند که تیمّم جبران می‌کند دستور داده است ﴿فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا﴾. پس در نبود آب تیمّم جبران می‌کند، اما فرض این است که بعد از خواندن نماز و در وقت آب پیدا شد.

دو تا مسأله در اینجا متفرع است:

المطلب الأول: في حكم الصورة الأولی من حیث الإجزاء

المطلب الثاني: في حكم الصورة الأولی من حیث جواز البدار[3]

در اینجا دو قول وجود دارد: ۱) جواز البدار ۲) استیعاب

استیعاب: مثلاً أوّل وقت نماز ظهر مکلّف آب برای وضو پیدا نکند. آیا باید صبر بکند تا آخر وقت اگر آب پیدا شد نماز بخواند و اگر پیدا نشد آخر وقت تیمّم بکند و نماز بخواند این اضطرار مستوعب است یعنی اضطرار در کلّ وقت ادامه دارد. اینجا لایجوز البدار است و مکلّف نمی‌تواند اوّل وقت نماز بخواند. امّا اینجا نیز دو حالت وجود دارد: ۱) گاهی امید به پیدا شدن آب وجود دارد ۲) گاهی امید به پیدا شدن آب وجود ندارد. وقتی امیدی به پیدا شدن آب وجود ندارد (علم و اطمینان دارد که آب تا آخر وقت پیدا نمی‌شود) در این صورت مکلّف لازم نیست منتظر پیدا شدن آب باشد لذا همان اول وقت تیمّم می‌کند و نماز می‌خواند. اما فرض این است که مکلّف علم به پیدا شدن یا نشدن آب ندارد و احتمال می‌دهد که شاید آب پیدا بشود. آیا در اینصورت جایز است اول وقت نماز بخواند؟ یا جایز نیست؟ این‌ها مبتنی بر این است که آیا نماز با تیمّم وافی به تمام المصلحة است یا خیر؟

برخی گفته‌اند: وافیاً بتمام المصلحة مادامیاً أی یعنی ما دام الإضطرار. «يَكْفِيكَ الصَّعِيدُ عَشْرَ سِنِين»‌[4] ، ده سال هم آب نباشد با تیمّم می‌شود نماز خواند و وافی است ولی مادامی است یعنی تا زمانی که اضطرار وجود داشته باشد. مصلحت را دریافت کرده‌ایم مادامی که اضطرار وجود دارد و اگر اضطرار برطرف شد، آن مصلحت از بین می‌رود و باید نماز با وضو خوانده شود. امّا آیا باید دوباره نماز را إعاده یا قضا بکنیم؟ اگر بگوییم إجزاء هست، پس إعاده و یا قضا لازم نخواهد بود. البته گاهی شاید برخی قائل به إعاده بشوند ولی قائل به قضا نباشند مثلاً‌ اگر اضطرار در داخل وقت برطرف بشود قائل باشد که إعاده لازم است ولی اگر بعد از وقت برطرف بشود قائل به عدم قضا باشد. این مسأله هم در أمر ظاهری و هم أمر اضطراری مطرح است.

این مسأله دو صورت دارد: ۱) گاهی یقین داریم که این حکم ظاهری و اضطراری مصلحت واقعی را صددرصد جبران می‌کند. این در مقام ثبوت حرف خوبی است وقتی صددرصد جبران می‌کند معلوم است که نه إعاده دارد و نه قضا. ۲) گاهی می‌گوییم که مصلحت واقعی را صددرصد جبران نمی‌کند و مادامی است و تا زمانی که اضطرار وجود دارد این حکم وجود دارد، در اینجا می‌گوییم عدم إجزاء است.

اما فرض بر این است که ما دلیل قاطعی بر جبران مصلحت نداریم و نمی‌توانیم بگوییم که نماز با تیمّم صددرصد مصلحت نماز با وضو را جبران خواهد کرد ولو اینکه آب در وقت پیدا بشود.

بنا بر جواز البدار آیا مکلّف می‌تواند اول وقت با تیمّم نماز بخواند؟ اول وقت آب نیست و بعد از اول وقت هم نمی‌داند که آب پیدا می‌شود یا خیر، آیا می‌تواند نماز را با تیمّم بخواند؟

به نظر می‌رسد استیعاب لازم است یعنی وقتی گفته می‌شود ﴿فاغْسِلُواْ وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ﴾[5] ، و وقت را هم برای مکلّف تعیین کرده‌اند که از اوّل ظهر تا اوّل مغرب است، معنای آن این است که اگر در این وقت آب داشتی وظیفه شما این است که نماز را با وضو یا غسل بخوان. پس اگر در وقت آب پیدا بشود باید نماز را با وضو یا غسل بخواند. لذا جواز البدار اشکال پیدا می‌کند یعنی مکلّف با اینکه احتمال می‌دهد آب در وقت پیدا خواهد شد ولی اوّل وقت، نماز را با تیمّم بخواند. امّا اگر یقین داشته باشد که در داخل وقت آب پیدا نمی‌شود، بحث این جداست. به نظر می‌رسد در مواردی که احتمال پیدا شدن آب می‌رود، وظیفه داریم که صبر بکنیم تا یقین پیدا بکنیم که آب پیدا نمی‌شود که در اینصورت با تیمّم کرده و نماز می‌خوانیم.