عبودیت/صفات مؤمن /جنود عقل و جهل

موضوع: جنود عقل و جهل/صفات مؤمن /عبودیت

حقیقت عبودیت از منظر امام صادق علیه‌السلام در روایت عنوان بصری

در روایت مشهور «عنوان بصری»، امام صادق علیه‌السلام در پاسخ به پرسش عنوان بصری درباره حقیقت عبودیت، نکاتی بسیار مهم و بنیادین را بیان فرموده‌اند.
قلت : يا أبا عبدالله ما حقيقة العبوديّة؟ قال : ثلاثة أشياء : أن لا يرى العبد لنفسه فيما خوّله الله ملكاً ، لأنّ العبيد لا يكون لهم ملك يرون المال مال الله يضعونه حيث أمرهم الله به ، ولا يدبّر العبد لنفسه تدبيراً ، وجملة اشتغاله فيما أمره تعالى به ونهاه عنه ، فإذا لم ير العبد لنفسه فيما خوّله الله تعالى ملكاً هان عليه الانفاق فيما أمره الله تعالى أن ينفق فيه ، وإذا فوّض العبد تدبير نفسه على مدبّره هان عليه مصائب الدنيا ، وإذا اشتغل العبد بما أمره الله تعالى ونهاه لا يتفرّغ منهما إلى المراء والمباهاة مع الناس ، فإذا أكرم الله العبد بهذه الثلاثة هان عليه الدنيا ، وإبليس ، والخلق ، ولا يطلب الدنيا تكاثراً وتفاخراً ، ولا يطلب ما عند الناس عزّاً وعلوّاً ، ولا يدع أيّامه باطلاً ، فهذا أوّل درجة التقى ، قال الله تبارك وتعالى : تلك الدار الآخرة نجعله للّذين لا يريدون علوَّا في الأرض ولا فساداً والعاقبة للمتّقين»[1]

مقدمه:

در جلسه گذشته، به حدیثی از امام صادق (علیه‌السلام) اشاره شد که در آن، حقیقت عبودیت را برای "عنوان بصری" بیان می‌فرمایند. این حقیقت، در سه محور اصلی خلاصه می‌شود که راهی برای رسیدن به تقوا و خدامحوری است.

بخش اول: حقیقت عبودیت از منظر امام صادق (علیه‌السلام)

۱. مالک حقیقی خداوند است: انسان باید هر آنچه دارد را از آن خدا بداند، اگر فکری دارید، عقلی دارید، علمی دارید، مالی دارید، مقامی دارید، همه از خداست. باید این‌ها را در راه خدا صرف کرد: مال، جان، علم، قلم، قدم و سایر نعمت‌ها. اگر این را باور کنیم، دیگر با کسی دعوا نمی‌کنیم، فخر نمی‌فروشیم و خود را مالک نمی‌دانیم. در نتیجه، اولین درجه تقوا، این است که انسان خود را مالک هیچ‌چیز نداند و همه را از خدا بداند.

۲. تدبیر امور در اختیار خداست: «ولا يدبّر العبد لنفسه تدبيراً» انسان باید تلاش کند، اما نتیجه را به خدا واگذارد. ظلم به دیگران، بازتاب دارد و دیر یا زود اثرش را می‌گذارد: اگر آبروی کسی را ببری، آبرویت خواهد رفت. اگر ظلم کنی، جواب آن را خواهی دید؛ چه در دنیا و چه در آخرت.

۳. وظیفه انسان، انجام اوامر و ترک نواهی الهی است: «وجملة اشتغاله فيما أمره تعالى به ونهاه عنه» اگر روحیه عبودیت داشته باشیم، در راه خدا انفاق می‌کنیم و مازاد نیاز را جمع نمی‌کنیم. تجربه ثابت کرده که هرچه بیشتر در راه خدا بدهیم، بیشتر به ما بازمی‌گردد. انفاق موجب گشایش رزق است. در مقام‌های اجتماعی، نباید خود را بگیریم یا دچار تکبر شویم. مقام امتحان الهی است.

«فهذا أوّل درجة التقى ، قال الله تبارك وتعالى : ﴿تِلْكَ الدَّارُ الآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الأَرْضِ وَلا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾»[2] تکبر نداشته باشید و فقط در مسیر خداوند قدم بردارید و دستورات او را انجام دهید ﴿وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ﴾.

بخش دوم: وصایای نه‌گانه امام صادق (علیه‌السلام) به عنوان بصری

«قلت : يا أبا عبدالله أوصني ، قال : أُوصيك بتسعة أشياء فإنّها وصيّتي لمريدي الطريق إلى الله تعالى ، والله أسأل أن يوفّقك لاستعماله ، ثلاثةٌ منها في رياضة النفس ، وثلاثةٌ منها في الحلم ، وثلاثةٌ منها في العلم ، فاحفظها وإيّاك والتهاون بها ، قال عنوان : ففرّغت قلبي له.

فقال : أمّا اللّواتي في الرياضة : فإيّاك أن تأكل ما لا تشتهيه فإنّه يورث الحماقة والبله ، ولا تأكل إلّا عند الجوع ، وإذا أكلت فكل حلالاً وسمّ الله ، واذكر حديث الرسول (صلی الله علیه و آله) : ما ملأ آدميٌّ وعاءاً شرّاً من بطنه فإن كان ولابدّ فثلثٌ لطعامه وثلثٌ لشرابه وثلث لنفسه.

وأمّا اللّواتي في الحلم : فمن قال لك : إن قلت واحدةً سمعت عشراً فقل : إن قلت عشراً لم تسمع واحدة ، ومن شتمك فقل له : إن كنت صادقاً فيما تقول فأسأل الله أن يغفر لي ، وإن كنت كاذباً فيما تقول فالله أسأل أن يغفر لك ، ومن وعدك بالخنى فعده بالنصيحة والرعاء.

وأمّا اللّواتي في العلم : فاسأل العلماء ما جهلت ، وإياك أن تسألهم تعنّتاً و تجربةً وإيّاك أن تعمل برأيك شيئا ، وخذ بالاحتياط في جميع ما تجد إليه سبيلاً ، و اهرب من الفتيا هربك من الأسد ، ولا تجعل رقبتك للناس جسراً. قم عنّي يا أبا عبدالله فقد نصحت لك ولا تفسد عليّ وردي ، فإني امرء ضنين بنفسي ، والسلام على من اتبع الهدى.»[3]
در ادامه عنوان بصری از امام صادق (علیه‌السلام) درخواست وصیت می‌کند و امام صادق (علیه‌السلام) به عنوان وصیت، نُه نکته را به عنوان بصری بیان می‌فرمایند که مخصوص کسانی است که می‌خواهند در مسیر خدا حرکت کنند. سستی نکن و این نه کار را انجام بده. این وصایا در سه بخش دسته‌بندی می‌شود:

دسته اول: در ریاضت نفس

۱. خوردن غذای مورد اشتیاق: آنچه را که دوست داری و اشتها داری بخور. چیزی که میل نداری، نخور؛ زیرا باعث حماقت می‌شود. «فإيّاك أن تأكل ما لا تشتهيه فإنّه يورث الحماقة والبله»

۲. خوردن هنگام گرسنگی: غذا خوردن زمانی که گرسنه‌اید مطلوب است. نباید در حال سیری غذا خورد. «ولا تأكل إلّا عند الجوع»

۳. رعایت حلال و گفتن بسم‌الله: غذایی که می‌خورید باید حلال باشد. از مال کسانی که اهل خمس و سهم امام نیستند، اجتناب کنید. هنگام خوردن، بگویید: بسم‌الله. «وإذا أكلت فكل حلالاً وسمّ الله»

«واذكر حديث الرسول (صلی الله علیه و آله) : ما ملأ آدميٌّ وعاءاً شرّاً من بطنه فإن كان ولابدّ فثلثٌ لطعامه وثلثٌ لشرابه وثلث لنفسه.»

یعنی «آدمی ظرفی را بدتر از شکمش پر نکرده است؛ پس اگر چاره‌ای از پر کردن آن نیست، یک‌سوم آن را برای غذا، یک‌سومش را برای نوشیدنی و یک‌سوم دیگر را برای نفس‌کشیدن قرار دهد.»

دسته دوم: در حلم و معاشرت با مردم

«وأمّا اللّواتي في الحلم»

۱. عدم مقابله به مثل در پرخاشگری: اگر کسی گفت «اگر یک حرف بزنی، ده تا جواب می‌دهم»، پاسخ بده: اگر ده تا بگویی، من هیچ نمی‌گویم. «ومن شتمك فقل له : إن كنت صادقاً فيما تقول فأسأل الله أن يغفر لي ، وإن كنت كاذباً فيما تقول فالله أسأل أن يغفر لك»

۲. پاسخ ندادن به دشنام: اگر کسی به تو ناسزا گفت، بگو: اگر راست می‌گویی، خدا مرا ببخشد و اگر دروغ می‌گویی، خدا تو را ببخشد. «فمن قال لك : إن قلت واحدةً سمعت عشراً فقل : إن قلت عشراً لم تسمع واحدة»

۳. نصیحت در برابر تهدید: اگر کسی تهدیدت کرد، او را به نیکی نصیحت کن. بگو: «ظلم نکن. از ظلم دوری کن.» «ومن وعدك بالخنى فعده بالنصيحة والرعاء»

دسته سوم: در علم

این بخش مربوط به آداب علم‌آموزی و اخلاق علمی است و در جلسه بعد مورد بررسی قرار خواهد گرفت.