درس حدیث استاد محسن فقیهی

موضوع: جنود عقل و جهل/قساوت قلب/

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در رابطه با رئوف و رحیم بود. معنای رئوف و رحیم را بیان کردیم.گفتیم که یکی از صفات پروردگار رئوف و رحیم است ﴿إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[1] و پیامبر اسلام هم به مؤمنین رئوف و رحیم است ﴿لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ﴾[2] رئوف و رحیم باید یکی از صفات مؤمنین باشد، لذا ما نیز باید رأفت داشته باشیم. مسلمان و مؤمن نباید سنگدل باشد. در روایت داریم که ضد رحمت، قساوت است. ما نباید قساوت قلب داشته باشیم و باید رئوف و رحیم باشیم. قساوت شدت و غلظت سنگدلی است که برخی از افراد دارند.

معمولاً صفت قساوت را به قلب نسبت می‌دهند نه به مغز و گفته می‌شود شخص قسی القلب است. خداوند متعال در قرآن می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً﴾[3] و دل‌هایشان را بسیار سخت گردانیدیم. قلب جای مسائل معنوی است. حالا اینکه آیا منظور از قلب آيا قلب واقعی است یا قلب معنوی؟ بحث دیگری است اما جنبه‌های معنوی انسان در قلب است. اینکه قلب انسان آرام است یا مؤمن است، صفاتی هستند که برای مغز بکار نمی‌رود بلکه صفاتی هستند که برای قلب بکار می‌رود. بنابراین از یک صفت بدی که ما باید از آن دروی بکنیم قساوت است. سعی کنید انسان‌های قسی القلب نباشید.

کلمه قساوت در قرآن کریم در هفت جا آمده است: ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ ۚ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ ۚ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ﴾[4] سپس دلهای شما بعد از این واقعه سخت شد؛ همچون سنگ، یا سخت‌تر!. در اینجا تعبیر به كَالْحِجَارَةِ شده است. قساوت قلب بعضی‌ها آن قدر زیاد می‌شود که قلب‌ آن‌ها مثل سنگ می‌شود بلکه آیه می‌فرماید: أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً؛ بعضی اوقات قلب برخی آن قدر سفت و سخت می‌شود که از سنگ هم سختر می‌شود. چرا که ﴿وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَارُ﴾ پاره‌ای از سنگها می‌شکافد، و از آن نهرها جاری می‌شود؛ ﴿وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَاءُ﴾ و پاره‌ای از آنها شکاف برمی‌دارد، و آب از آن تراوش می‌کند؛ ﴿وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللَّهِ﴾ و پاره‌ای از خوف خدا (از فراز کوه) به زیر می‌افتد؛ (اما دلهای شما، نه از خوف خدا می‌تپد، و نه سرچشمه علم و دانش و عواطف انسانی است!) این انسان قسی القلب آن قدر سنگدل است که هیچ خیری در آن وجود ندارد و هر شری از آن انتظار می‌رود. برخی از اشخاص را می‌بینید که انسان فقط انتظار شر از او دارد تا صحبت می‌کنند شروع می‌کنند به بدگویی کردن و حرف‌های منفی و بیجا زدن. یک کلمه خیر از این‌ها دیده نمی‌شود، این اشخاص قسی القلب هستند.

آیه دیگر می‌فرماید: ﴿أَفَمَنْ شَرَحَ اللَّهُ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ فَهُوَ عَلَىٰ نُورٍ مِنْ رَبِّهِ ۚ فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ ۚ أُولَٰئِكَ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ﴾[5] آیا آن کس را که خدا برای اسلام شرح صدر (و فکر روشن) عطا فرمود که وی به نور الهی روشن است (چنین کس با مردم کافر بی نور تاریک دل یکسان است)؟ پس وای بر آنان که از قساوت (و شقاوت) دلهاشان از یاد خدا فارغ است! اینان هستند که دانسته به ضلالت و گمراهی‌ هستند. فَوَيْلٌ لِلْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِكْرِ اللَّهِ بخشی از قساوت‌ها عرفی است که مثلاً فلانی قسی القلب است. هر اتفاقی جایی می‌افتد می‌گوید: به من ربطی ندارد. برای من فرقی نمی‌کند. وای به حال کسانی که به این شدت از قساوت می‌رسند.

یکی از مسائلی که از قرآن استفاده می‌شود این است که خداوند متعال می‌خواهد قلب انسان‌ها را نرم بکند. قسی القلب نباشید، تلاش خداوند در قرآن و روایات این است که شما قسی القلب نباشید.

مراحل قساوت قلب در قرآن کریم:

در قرآن کریم مراحلی برای قساوت قلب بیان شده است:

۱) در آیه‌ای می‌فرماید: ﴿أُولَٰئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ﴾[6] آنها مانند چهارپایانند بلکه بسی گمراه‌ترند. یعنی قساوت آن‌ها مانند حیوانات می‌شود. مانند حیوانات هستند که به همدیگر حمله می‌کنند و یکدیگر را می‌درند.

۲) در آیه دیگر می‌فرماید: ﴿كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ﴾[7] گویی گورخرانی رمیده‌اند.

۳) و در آیه دیگر می‌فرماید: ﴿ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذَٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً﴾[8] دل‌هایشان مانند سنگ شده و بدتر از سنگ.

این‌ها مراحلی است که ممکن است برای انسان‌ها به‌ وجود بیاید.

راه‌ پیشگری از قساوت قلب

یکی از راه‌های‌ پیشگری از قساوت قلب، تبعیت از خداوند متعال و انبیای الهی است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید: ﴿وَجَعَلْنَا فِي قُلُوبِ الَّذِينَ اتَّبَعُوهُ رَأْفَةً وَ رَحْمَةً﴾[9] و در دل کسانی که از او پیروی کردند رأفت و رحمت قرار دادیم. اگر تابع خدا و انبیای خدا باشید قسی القلب نخواهید بود. متابعت از خدا و رسول باعث می‌شود که قلب انسان رئوف و رحیم باشد. کسانی که قسی القلب هستند، تابع خدا و انبیاء نیستند و افرادی مستبد هستند. افراد مستبد، خودرأی و اهل انتقام، قسی القلب هستند اما کسانی که اهل رأفت و رحمت هستند تابع خدا و رسول هستند. کسانی که می‌بینید یک حالت استبدادی در آن‌ها وجود دارد و دنبال انتقام‌گیری هستند، قسی القلب هستند.

ما به طور حتم به این نتیجه رسیدیم که یکی از صفات حسنه این است که رئوف و رحیم باشیم؛ یعنی قسی القلب نباشیم.

امّا چطور می‌شود که انسان قسی القلب می‌شود؟

علل بوجود آمدن قساوت قلب:

۱) پیمان شکنی:

خداوند متعال می‌فرماید: ﴿فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً﴾[10] ولی بخاطر پیمان‌شکنی، آنها را از رحمت خویش دور ساختیم؛ و دلهای آنان را سخت و سنگین نمودیم.

اوّلین قدم برای شروع قساوت قلب، نقض عهد است. برخی از افراد مثلاً قول می‌دهند که سر فلان ساعت می‌آیم، ولی سر ساعت می‌بینی خبری از او نیست. برای او مهم نیست و اهمیتی به شما نمی‌دهد. یا مثلاً می‌گوید: تا فلان زمان پول شما را می‌دهم، ولی سر وقت پول را پرداخت نمی‌کند یا قسط خود را اول وقت نمی‌دهد، کارهایش را سر ساعت انجام نمی‌دهد، انسان منظمی نیست. کسی که ، با خودش و زن وبچه خود و دیگران نقض عهد می‌کند، در مسیر قسی القلبی قرار گرفته است و کم کم دارد قساوت قلب پیدا می کند، این اولین قدم به سوی قساوت قلب است، و اهمیت نمی‌دهد که قول یا چک یا سفته داده است و قرار گذاشته که اوّل برج حتماً قرض خود را بدهد. اگر شده برو قرض کن و اوّل وقت قسطت را بپردا اگر با کسی قرار می‌گذاری، اهمیّت بده که اوّل وقت سر قرار باشی. اینکه برای او شخصیّتی قائل نیستی و سر وقت نمی‌آیی و برای شما مهمّ نیست که او معطّل شما می‌شود، این یک نوع قساوت قلب است. قساوت قلب از این نقض عهدها شروع می‌شود. به عهدهای خود به موقع عمل کنید تا دچار قساوت قلب نشوید. شخصی که منتظر شماست نه می‌تواند مطالعه بکند، نه می‌تواند نماز بخواند هیچ کاری نمی‌تواند انجام بدهد چراکه فقط منتظر شماست که الان شما زنگ می‌زنید یا در می‌زنید. الإنتظار اشدّ من الموت، اصلاً نمی‌شود هیچ کاری انجام داد. قساوت قلب از همینجا شروع می‌شود که شما به دیگران اهمیّت نمی‌دهی و فقط دنبال کار خودت هستی که مثلاً بگذار این زنگ را بزنم یا فلان کار را بکنم حالا یک ربع دیرتر می‌رویم چه اشکالی دارد؟!

فَبِمَا نَقْضِهِمْ مِيثَاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَجَعَلْنَا قُلُوبَهُمْ قَاسِيَةً، این آیه برای بنی اسرائیل است ولی برای همه مردم این نقض عهد صدق می‌کند. برخی از مردم هم نقض عهد می‌کنند و موجب می‌شود قلب آن‌ها قساوت پیدا کند. کسانی که نقض عهد می‌کنند دل‌هایشان سخت می‌شود چرا که دیگران برای آن‌ها اهمیّتی ندارد.

۲) دور ماندن از تعالیم انبیاء و اولیاء:

خداوند متعال در آیه دیگر می‌فرماید:﴿أَلَمْ يَأْنِ لِلَّذِينَ آمَنُوا أَنْ تَخْشَعَ قُلُوبُهُمْ لِذِكْرِ اللَّهِ وَمَا نَزَلَ مِنَ الْحَقِّ وَلَا يَكُونُوا كَالَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلُ فَطَالَ عَلَيْهِمُ الْأَمَدُ فَقَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَكَثِيرٌ مِنْهُمْ فَاسِقُونَ﴾[11] آيا وقت آن نرسيده است كه دلهای مؤمنان در برابر ذكر خدا و آنچه از حق نازل شده است خاشع گردد؟ و مانند كسانی نباشند كه قبلا به آنها كتاب آسمانی داده شد، سپس زمانی طولانی بر آنها گذشت و قلب‌های آنها قساوت پيدا كرد، و بسياري از آنها گنهكارند.

قدم‌ دوم قساوت قلب، دور ماندن از تعالیم انبیاء و اولیاء است. اگر به تعالیم انبیاء و اولیاء توجه نکنیم و از آن‌ها تبعیت نکنیم، باعث قساوت قلب ما می‌شود.

قساوت قلب در روایات:

۱) حضرت عیسی (علیه السلام) می فرماید:«مَا أَمْرَضَ قَلْبٌ بِأَشَدَّ مِنَ الْقَسْوَة»[12] ، هيچ دلى بيمار نمى‌شود كه شديدتر از بيمارى قساوت باشد.قلب انواع مرض دارد مثلاً گاهی گفته می‌شود رگ‌های قلب شخص گرفته است، بالن بزنید رگ‌ها باز می‌شود. گاهی گفته می‌شود باید عمل باز بشود و ... از نظر معنوی هم امراض قلبی متفاوت است مانند: حسد و تکبّر و ... اما مرضی که از همه آن مرض‌ها بدتر است حضرت عیسی (علیه السلام) می‌فرماید: قساوت قلب شدیدترین مرض قلبی است.

۲) امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) می‌فرماید: مِنْ‌ أَعْظَمِ‌ الشَّقَاوَةِ الْقَسَاوَة.[13] يكى از بزرگترين بدبختی‌ها، سنگدلى است. بالاترین شقی کسی است که قسی القلب است.

قساوت قلب از بزرگترین مشکلاتی است که امروزه جامعه بشری به آن مبتلا شده است. الان در غزه هزاران کودک و زن کشته شده است، این‌ها همه به خاطر قساوت قلب است. وقتی قساوت قلب باشد هیتلرها، صدام‌ها، داعش‌ها، نتانیاهوها و ... ظهور می‌کنند. در داعش کسانی بودند که مادر خود را اعدام کردند، این‌ها افراد قسی القلب هستند. برخی از مشکلاتی که برای انسان‌ها بوجود می‌آید به خاطر قساوت قلب است.