درس خارج فقه استاد محسن فقیهی

‌

موضوع: فقه معاصر/ مسائل مستحدثه اطعمه و اشربه/ دیدن پولک ماهی با چشم مسلّح

خلاصه جلسه گذشته: صحبت در فقه معاصر درباره حکم ماهی‌هایی بود که پولک ریز دارند و با چشم عادی قابل دیدن نیست اما با دستگاه، دیده می‌شود. برای دانستن اینکه چنین ماهی‌هایی حلال است یا حرام، باید ادله را بررسی نمود. نخستین دلیلی که بررسی کردیم، روایاتی بود که دلالت می‌کرد «هر حیوان دریایی حلال است». این روایات سند و دلالت صحیحی دارد. براساس این روایات، هر حیوان دریایی جز خوک، حلال است.

«ويكره كل شئ من البحر ليس له قشر مثل الورق وليس بحرام انما هو مكروه».[1]

حیوان دریایی که پولک ندارد، مکروه است مانند «ورق»؛ حرام نیست بلکه مکروه است.

ماهی که پولک ریز دارد، حیوان دریایی است و بر اساس این روایت، خوردنش حلال است.

دلیل دوم: روایاتی که همه ماهی‌ها را حلال می‌داند

برخی از روایات همه ماهی‌های موجود در دریا را مطلقا حلال می‌داند.

دلیل سوم: اطلاق روایات اشتراط فلس

برخی از روایات،‌ شرط می‌کنند که اگر ماهی فلس دارد حلال است و اگر فلس ندارد، حرام است.

«كُلْ مَا لَهُ قِشْرٌ مِنَ السَّمَكِ وَ مَا لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ فَلَا تَأْكُلْهُ».[2] ماهی‌هایی که فلس دارند را بخور اما آن‌هایی که فلس ندارد را نخور.

«کل» امر است و دلالت بر وجوب دارد.

در سابق گفته شد که این روایت، معارض دارد.

ماهی که پولک ریز دارد نیز فلس دارد؛ پس بر اساس این روایت، خوردن آن حلال است. در این روایت گفته نشده که شرط، دیدن پولک است بلکه ملاک، داشتن پولک است. در بحث روزه رمضان، دیدن ماه، بیان شده است و معیار روزه‌گرفتن یا نگرفتن است اما در اینجا دیدن وجود ندارد؛ هرچند بر اساس رویات صحیح، وجود پولک، معیار حلیت نیست.

انواع شبهات در مسئله

درباره معنای فلس،‌ آیا شبهه مصداقیه، موضعیه یا مفهومیه است؟

مثال اول: اگر شک داشته باشیم که این آب، پاک است یا نجس، این شبهه موضوعیه است. می‌دانم که شرب آب پاک، حلال و آب نجس، حرام است؛ حکم معلوم است اما موضوع مردد است. در شبهه موضوعیه قاعده این است که «کل شیء لک حلال» یا «کل شیء لک طاهر».

مثال دوم: «اکرم العلماء الا الفسّاق» می‌دانید که اگر کسی مرتکب گناه کبیره شود، فاسق است اما شک دارید که اگر مرتکب گناه صغیره شد نیز فاسق است. اگر عالمی گناه کبیره کرده به‌یقین اکرامش واجب نیست اما کسی که مرتب گناه صغیره شده، بر اساس قاعده، داخل در امر به اکرام است. این مثال برای شبهه مصداقیه است.

بر اساس این دو قاعده، حکم شد «اگر ماهی پولک دارد، خوردنش جایز است و اگر پولک ندارد، نخور» این ماهی مشکوک است که فلس دارد یا ندارد. فلس دارد اما خیلی ریز است؛ پس شک است که از حلیت خارج شده یا نه. در اینجا حکم عام، شامل آن می‌شود و خوردنش جایز است.

بر اساس شبهه مصداقیه و موضوعیه، خوردن این نوع ماهی، جایز است اما اگر شبهه مفهومیه باشد، این‌گونه نیست. شبهه مفهومیه یعنی معنای فلس برای ما معلوم نیست؛ آیا فلس آن چیزی است که با چشم ظاهری دیده می‌شود یا اگر با چشم مسلح هم دیده شود، فلس است؟

مثلا گفته می‌شود: «الکرّ کله طاهر الا تغیّر لونه أو ریحه» آب کر پاک است مگر اینکه تغییر یابد. اگر در آب حوض خون بریزند به‌گونه‌ای که رنگ آن تغییر کند، نجس می‌شود. بعد از مدتی خون‌ها ته‌نشین شد و رنگ آب نیز زلال شد. اگر آب حوض را به‌هم بزنیم باز رنگ آب تغییر می‌کند. در زمانی که خون ته‌نشین است، حکم آب زلال حوض چیست؟ در ابندا که خون در حوض ریخت، چون رنگش تغییر کرد، نجس شد اما اکنون که رنگش زلال شده، حکم چیست؟ آیا تغییر حسی ملاک است یا تغییر تقدیری نیز ملاک نجاست است؟ اگر تغییر حسی ملاک باشد، این آب پاک است اگر تغییر اعم از حسی و تقدیری باشد، چون با هم‌زدن، رنگ آب تغییر می کند، آب زلالی که خون در آن ته‌نشین شده نیز نجس است.

بر اساس قاعده شبهه مفهومیه در علم اصول، قدر متیقن را اخذ می‌کنند و خارج از حکم است اما موارد مشکوک را داخل در حکم عام می‌دانند. تغییر حسی اگر باشد، به‌یقین نجس است. تغییر حسی قدر متیقن از نجاست است اما اگر تغییر تقدیری باشد مشکوک است؛ پس آب پاک است.

بر اساس آنچه درباره شبهه مفهومیه گفته شد، اگر ماهی فلس دارد، حلال است و اگر فلس ندارد، حرام است. آنچه از ادله حلیت خارج شده، ماهی بدون فلس است و ماهی که پولک ریز دارد، مشکوک است که از ادله حلیت خارج شده یا نه. آن ماهی که فلس ندارد، قدر متیقن است و از حکم حلیت خارج می‌شود و موارد مشکوکی مانند ماهی با پولک بسیار ریز، در حکم حلیت، باقی می‌ماند.

این بحث را به این دلیل بیان کردیم که استفتائی از مقام معظم رهبری شده که آیا درباره ماهی با پولک بسیار ریز، شبهه موضوعیه است یا مفهومیه که بتوانند با اثبات شبهه مفهومیه، حکم حرمت را اثبات کنند اما بر اساس آنچه گفتیم، مورد مشکوک داخل در حکم عام است.

فتوای مراجع تقلید

وجود ضرر یا نفع برای افراد در برخی از ماهی‌ها، دلیل بر حرمت یا حلیت آن نیست. دراین‌باره از آیت‌الله مکارم شیرازی (سلّمه‌الله) استفتاء کرده‌اند و پاسخ ایشان این است: «چنانچه به‌تصدیق اهل ابتلا دارای پولک باشد، گوشتش حلال است وگرنه حرام می‌باشد».

«اهل ابتلا» یعنی متخصصان؛ ما با چشم نمی‌بینیم اما متخصصان آن را دارای پولک می‌دانند.

پاسخ مقام معظّم رهبری نیز این است: «اگر از نوع ماهی فلس‌دار باشد حلال وگرنه حرام است و تشخیص آن برعهده مکلّف است و در هر صورت اگر متخصص امین و مسئله‌دان بگوید که فلس دارد و از گفته او اطمینان حاصل شود، کفایت می‌کند».

ممکن است متخصص در پانصد سال پیش با متخصص زمان کنونی متفاوت باشد.

فتوای ایشان در رؤیت ماه با چشم مسلح در اثبات ماه، می‌تواند قرینه‌ای بر این باشد که دیدن پولک با چشم مسلح را نیز دلیل بر حلیت بدانند.

آیت‌الله بهجت (رحمه‌الله) می‌گوید: «حلال‌بودن دایرمدار صدق فلس، نزد عرف است که به خصوصیات، مطلع هستند». مطلع ممکن است همان متخصص باشد یا ممکن است این فتوا نفی متخصص باشد. همچنین ایشان می‌گوید: «صادرات آن، چنانچه منفع حلال داشته باشد، اشکالی ندارد».

به‌ نظر ما بر اساس آنچه بیان شد، شبهه‌ای درباره حلیت ماهی با فلس بسیار ریز که با چشم عادی دیده نمی‌شود، وجود ندارد؛ زیرا اولا خوردن ماهی بدون فلس را مکروه می‌دانیم و ثانیا اگر به‌تبعیت از مشهور، فلس را شرط در حلیت بدانیم، واقعا در اینجا فلس وجود دارد؛ فلس واقعی معیار است نه رؤیت فلس.

ماهی‌هایی که به مرور پولک خود را از دست می‌دهند

برخی از ماهی‌ها مانند «اوزون برون» هستند که در اصل، پولک دارند اما به مرور زمان، پولکشان را از دست می‌دهند. حکم این ماهی‌ها روشن است و روایات دلالت بر حلیت آن می‌کند.

در صحیحیه حماد بن عثمان آمده است: قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ علیه السلام جُعِلْتُ فِدَاكَ الْحِيتَانُ مَا يُؤْكَلُ مِنْهَا فَقَالَ مَا كَانَ لَهُ قِشْرٌ قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا تَقُولُ فِي الْكَنْعَتِ‌ فَقَالَ لَا بَأْسَ بِأَكْلِهِ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَإِنَّهُ لَيْسَ لَهُ قِشْرٌ فَقَالَ لِي بَلَى وَ لَكِنَّهَا سَمَكَةٌ سَيِّئَةُ الْخُلُقِ تَحْتَكُّ بِكُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ إِذَا نَظَرْتَ فِي أَصْلِ أُذُنِهَا وَجَدْتَ لَهَا قِشْراً».[3]

راوی می‌گوید: به امام صادق عرض کردم: فدایت شوم! کدام گونه از ماهی خوردنش جایز است؟ حضرت فرمود: آن ماهی‌هایی که فلس دارد. گفتم: فدایت شوم! درباره ماهی کنعت نظر شما چیست؟ حضرت فرمود: خوردنش اشکالی ندارد. گفتم: این ماهی فلس ندارد! حضرت فرمود: در ظاهر فلس ندارد اما ماهی بداخلاقی است که چون به جاهای مختلف برخورد می‌کند پولک‌هایش می‌ریزد و اگر بیخ گوشش را نگاه شود، فلس دیده می‌شود.

از این روایت می‌توان فهمید که ملاک حلیت، داشتن فلس است هرچند که ظاهر نباشد یا ریخته باشد و رؤیت فلس ملاک نیست.