وکیل ظالم/احکام وکالت /کتاب الوکاله

موضوع: کتاب الوکاله/احکام وکالت /وکیل ظالم

    • مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ اَلْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ شُعَيْبِ بْنِ وَاقِدٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ زَيْدٍ عَنِ اَلصَّادِقِ عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی‌ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فِي حَدِيثِ اَلْمَنَاهِي قَالَ: أَلاَ وَ مَنْ عَلَّقَ سَوْطاً بَيْنَ يَدَيْ سُلْطَانٍ جَعَلَ اَللَّهُ ذَلِكَ اَلسَّوْطَ يَوْمَ اَلْقِيَامَةِ، ثُعْبَاناً مِنَ اَلنَّارِ طُولُهُ سَبْعُونَ ذِرَاعاً يُسَلِّطُهُ اَللَّهُ عَلَيْهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ اَلْمَصِيرُ. [1]

به مقتضای این روایت تازیانه در اختیار سلطان جائر قرار دادن از گناهان کبیره است و عاقبت سوء‌ای در انتظار چنین شخصی‌ خواهد بود.

    • وَ فِي عِقَابِ اَلْأَعْمَالِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ اَلْحَسَنِ عَنِ اَلصَّفَّارِ عَنِ اَلْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ عَنِ اِبْنِ اَلْمُغِيرَةِ عَنِ اَلسَّكُونِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ عَلَيْهِمُ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی‌ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ: إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ نَادَی‌ مُنَادٍ أَيْنَ أَعْوَانُ اَلظَّلَمَةِ وَ مَنْ لاَقَ لَهُمْ دَوَاةً أَوْ رَبَطَ كِيساً أَوْ مَدَّ لَهُمْ مَدَّةَ قَلَمٍ فَاحْشُرُوهُمْ مَعَهُمْ. [2]

این روایت دلالت دارد که کوچک‌ترین اقدام مانند بستن درب کیسه و آماده کردن لیقه دوات یا کشیدن قلم روی کاغذ به نفع ظلمه موجب خواهد شد که آن شخص جزء اعوان ظلمه محسوب شود و با ظلمه محشور گردد، حتی اگر آن اقدام جزئی از ظلم ظالم نباشد. اگرچه محشور شدن با ظلمه ظهور در گناه بودن دارد اما ممکن است مجرد محشور شدن با گروهی در روز قیامت به معنای اشتراک آن‌ها در سرانجام و عاقبت نباشد.

    • وَ بِهَذَا اَلْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی‌ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : مَا اِقْتَرَبَ عَبْدٌ مِنْ سُلْطَانٍ جَائِرٍ إِلاَّ تَبَاعَدَ مِنَ اَللَّهِ وَ لاَ كَثُرَ مَالُهُ إِلاَّ اِشْتَدَّ حِسَابُهُ وَ لاَ كَثُرَ تَبَعُهُ إِلاَّ كَثُرَتْ شَيَاطِينُهُ. [3]

این روایت دلالت دارد که نزدیک شدن به سلطان جائر و غاصب موجب دور شدن از خداوند متعال می‌شود و هر مالی که به وسیله‌ی تقرب به سلطان جائر کسب شود، نه تنها برکت نداشته بلکه موجب تشدید حساب الهی و تکثر هجوم شیاطین خواهد شد.

    • وَ بِالْإِسْنَادِ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّی‌ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : إِيَّاكُمْ وَ أَبْوَابَ اَلسُّلْطَانِ وَ حَوَاشِيَهَا فَإِنَّ أَقْرَبَكُمْ مِنْ أَبْوَابِ اَلسُّلْطَانِ وَ حَوَاشِيهَا أَبْعَدُكُمْ مِنَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ مَنْ آثَرَ اَلسُّلْطَانَ عَلَی‌ اَللَّهِ أَذْهَبَ اَللَّهُ عَنْهُ اَلْوَرَعَ وَ جَعَلَهُ حَيْرَاناً [حَيْرَانَ]. [4]

براساس این روایت نزدیک شدن به سلاطین موجب دور شدن از ذات ربوبی و از دست دادن ورع و مبتلا شدن به تحیر خواهد شد.

    • وَ بِإِسْنَادِهِ اَلسَّابِقِ فِي عِيَادَةِ اَلْمَرِيضِ عَنْ رَسُولِ اَللَّهِ صَلَّی‌ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ فِي حَدِيثٍ قَالَ: مَنْ تَوَلَّی‌ خُصُومَةَ ظَالِمٍ أَوْ أَعَانَهُ عَلَيْهَا نَزَلَ بِهِ مَلَكُ اَلْمَوْتِ بِالْبُشْرَی‌ بِلَعْنِهِ وَ نَارِ جَهَنَّمَ وَ بِئْسَ اَلْمَصِيرُ وَ مَنْ خَفَّ لِسُلْطَانٍ جَائِرٍ فِي حَاجَةٍ كَانَ قَرِينَهُ فِي اَلنَّارِ ، وَ مَنْ دَلَّ سُلْطَاناً عَلَی‌ اَلْجَوْرِ قُرِنَ مَعَ هَامَانَ ، وَ كَانَ هُوَ وَ اَلسُّلْطَانُ مِنْ أَشَدِّ أَهْلِ اَلنَّارِ عَذَاباً وَ مَنْ عَظَّمَ صَاحِبَ دُنْيَا وَ أَحَبَّهُ لِطَمَعِ دُنْيَاهُ سَخِطَ اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ كَانَ فِي دَرَجَتِهِ مَعَ قَارُونَ ، فِي اَلتَّابُوتِ اَلْأَسْفَلِ مِنَ اَلنَّارِ ، وَ مَنْ عَلَّقَ سَوْطاً بَيْنَ يَدَيْ سُلْطَانٍ جَائِرٍ جَعَلَهَا اَللَّهُ حَيَّةً طُولُهَا سَبْعُونَ أَلْفَ ذِرَاعٍ فَيُسَلِّطُهُ اَللَّهُ عَلَيْهِ فِي نَارِ جَهَنَّمَ ، خَالِداً فِيهَا مُخَلَّداً وَ مَنْ سَعَی‌ بِأَخِيهِ إِلَی‌ سُلْطَانٍ وَ لَمْ يَنَلْهُ مِنْهُ سُوءٌ وَ لاَ مَكْرُوهٌ أَحْبَطَ اَللَّهُ عَمَلَهُ وَ إِنْ وَصَلَ مِنْهُ إِلَيْهِ سُوءٌ أَوْ مَكْرُوهٌ أَوْ أَذًی‌ جَعَلَهُ اَللَّهُ فِي طَبَقَةٍ مَعَ هَامَانَ فِي جَهَنَّمَ.[5]

مطابق با این روایت هرکس متولی خصومت ظالمی شود و به او در این زمینه کمک رساند، جناب عزرائیل هنگام مرگ او را بشارت به جهنم می‌دهد و بد فرجامی در انتظار او خواهد بود.

    • وَرَّامُ بْنُ أَبِي فِرَاسٍ فِي كِتَابِهِ قَالَ: قَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: مَنْ مَشَی‌ إِلَی‌ ظَالِمٍ لِيُعِينَهُ وَ هُوَ يَعْلَمُ أَنَّهُ ظَالِمٌ فَقَدْ خَرَجَ مِنَ اَلْإِسْلاَمِ.[6]

این روایت دلالت دارد که کمک کردن به ظالم با علم به ظالم بودن او موجب خروج از دین خواهد شد و خروج از دین مرتبه‌ی بالایی از گناهان کبیره است.

    • قَالَ وَ قَالَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ: إِذَا كَانَ يَوْمُ اَلْقِيَامَةِ نَادَی‌ مُنَادٍ أَيْنَ اَلظَّلَمَةُ وَ أَعْوَانُ اَلظَّلَمَةِ وَ أَشْبَاهُ اَلظَّلَمَةِ حَتَّی‌ مَنْ بَرَی‌ لَهُمْ قَلَماً وَ لاَقَ لَهُمْ دَوَاةً قَالَ فَيَجْتَمِعُونَ فِي تَابُوتٍ مِنْ حَدِيدٍ ثُمَّ يُرْمَی‌ بِهِمْ فِي جَهَنَّمَ. [7]

به مقتضای این روایت حتی تیز کردن قلم یا مهیا کردن لیقه دوات برای ظالم ممنوع است و موجب جهنمی شدن انسان می‌گردد، هرچند نفس آن اقدام به ظاهر ظلم نباشد.

    • مُحَمَّدُ بْنُ عُمَرَ بْنِ عَبْدِ اَلْعَزِيزِ فِي كِتَابِ اَلرِّجَالِ عَنْ حَمْدَوَيْهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ اَلرَّازِيِّ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ مِهْرَانَ اَلْجَمَّالِ قَالَ دَخَلْتُ عَلَی‌ أَبِي اَلْحَسَنِ اَلْأَوَّلِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فَقَالَ لِي: يَا صَفْوَانُ كُلُّ شَيْءٍ مِنْكَ حَسَنٌ جَمِيلٌ مَا خَلاَ شَيْئاً وَاحِداً قُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَيُّ شَيْءٍ قَالَ إِكْرَاؤُكَ جِمَالَكَ مِنْ هَذَا اَلرَّجُلِ يَعْنِي هَارُونَ، قُلْتُ: وَ اَللَّهِ مَا أَكْرَيْتُهُ أَشَراً وَ لاَ بَطَراً وَ لاَ لِلصَّيْدِ وَ لاَ لِلَّهْوِ وَ لَكِنِّي أَكْرَيْتُهُ لِهَذَا اَلطَّرِيقِ يَعْنِي طَرِيقَ مَكَّةَ، وَ لاَ أَتَوَلاَّهُ بِنَفْسِي وَ لَكِنِّي أَبْعَثُ مَعَهُ غِلْمَانِي، فَقَالَ لِي: يَا صَفْوَانُ أَ يَقَعُ كِرَاؤُكَ عَلَيْهِمْ، قُلْتُ: نَعَمْ جُعِلْتُ فِدَاكَ، قَالَ فَقَالَ لِي: أَ تُحِبُّ بَقَاءَهُمْ حَتَّی‌ يَخْرُجَ كِرَاؤُكَ، قُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: مَنْ أَحَبَّ بَقَاءَهُمْ فَهُوَ مِنْهُمْ وَ مَنْ كَانَ مِنْهُمْ كَانَ وَرَدَ اَلنَّارَ، قَالَ صَفْوَانُ: فَذَهَبْتُ فَبِعْتُ جِمَالِي عَنْ آخِرِهَا فَبَلَغَ ذَلِكَ إِلَی‌ هَارُونَ، فَدَعَانِي فَقَالَ لِي: يَا صَفْوَانُ بَلَغَنِي أَنَّكَ بِعْتَ جِمَالَكَ، قُلْتُ: نَعَمْ، قَالَ: وَ لِمَ، قُلْتُ: أَنَا شَيْخٌ كَبِيرٌ وَ إِنَّ اَلْغِلْمَانَ لاَ يَفُونَ بِالْأَعْمَالِ، فَقَالَ: هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ إِنِّي لَأَعْلَمُ مَنْ أَشَارَ عَلَيْكَ بِهَذَا أَشَارَ عَلَيْكَ بِهَذَا مُوسَی‌ بْنُ جَعْفَرٍ، قُلْتُ: مَا لِي وَ لِمُوسَی‌ بْنِ جَعْفَرٍ، فَقَالَ: دَعْ هَذَا عَنْكَ فَوَ اَللَّهِ لَوْ لاَ حُسْنُ صُحْبَتِكَ لَقَتَلْتُكَ. [8]

براساس این روایت نفس دوست داشتن سلطان جائر و حب به باقی ماندن آن‌ها بر مسند سلطنت موجب خواهد شد که آن شخص نیز از جمله‌ی همان ظالمین بشمار آید و مبتلا به عذاب جهنم شود. گفتنی است که به حسب این روایت صرف کرایه دادن شتر به ظالم یا مصاحبت با او معصیت نیست و الا امام علیه السلام باید این چنین اقداماتی را نهی می‌نمودند.

جمع‌بندی :

از مجموع آیات و روایت سه نکته بدست می‌آید:

    1. تعاون بر ظلم و مشارکت با دیگری برای به وجود آوردن گناه و معصیت، قطعا حرام است، مثل اینکه دو نفر به کمک هم سرقتی را رقم بزنند.

    2. اعوان ظلمه بودن و منسوب بودن به یک ظالم یا دستگاه حکومتی جائر، حرام است حتی اگر این انتساب و یاری در ضمن فعل مباحی صورت گیرد و فاعل نیز قصد یاری و همراهی ظالم را نداشته باشد (نسبت بین اعوان ظلمه بودن و اعانه‌ی بر ظلم عموم و خصوص من وجه است).

    3. اعانه‌ی بر ظلم و کمک کردن به ظالم حرام است (برخلاف نظر مرحوم آیت الله خوئی[9] )، لکن با توجه به روایاتی که فروش انگور به شراب‌ساز یا فروش چوپ به بت‌ساز را تجویز نموده‌اند[10] ، حرمت آن از یک سوء متوقف بر علم به ظالم بودن طرف مقابل است و از سوی دیگر منوط به قصد اعانه داشتن می‌باشد. بنابراین چنانچه از ظالم بودن شخصی مطلع نباشیم و یا در عین اطلاع قصد اعانه و یاری کردن او را نداشته باشیم (آنچه مهم است قصد یاری نمودن است نه قصد به عنوان ظلم)، همکاری با او حرام نخواهد بود، کما اینکه به حسب روایات حتی خود معصومین نیز خرما به کسی می‌فروختند که می‌دانستند قرار است با همان خرما شراب بسازد[11] (نه اینکه صرفا شراب‌ساز باشد).

مختار در مسأله

چنانچه وکیل با خواندن پرونده و در نظر گرفتن شرائط طرفین خصومت به علم و یقین برسد که موکل بر حق نیست و با طرح دعوا بدنبال ظلم بر طرف مقابل است، قبول وکالت او و پیگیری آن خصومت مصداق اعانه‌ی بر ظلم بوده و طبعا حرام خواهد بود، کما اینکه صرف قصد پیگیری چنین پرونده‌ای با علم به بر حق نبودن موکل برای قصد اعانه داشتن کافی است. لازم به ذکر است از آنجا که طرح چنین دعوایی بر علیه طرف مقابل ظلم به اوست، حتی در فرضی که وکیل یقین به سرانجام نرسیدن چنین دعوایی داشته باشد، باز هم قبول چنین وکالتی حرام خواهد بود.

باید خاطر نشان کرد به جهت اینکه قبول وکالت مذکور بر وکیل حرام بوده و نهی در معاملات موجب فساد است،است عقد وکالت مذکور باطل هم بوده و وکیل حق الوکالة را مالک نخواهد شد. مضافا به اینکه اگر باء در ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ﴾ را به معنای مقابله بدانیم، گرفتن هر مالی در قبال کار حرام نیز باطل خواهد بود و طبعا آن را مالک نمی‌شود.