جمع بندی بررسی روایی ضامن بودن مرتهن/احکام الرهن /کتاب الرهن

موضوع: کتاب الرهن/احکام الرهن /جمع بندی بررسی روایی ضامن بودن مرتهن

جمع‌بندی

همچنان که مشاهده شد نسبت به بحث ضامن بودن یا نبودن مرتهن در قبال نقصان یا ازبین رفتن مال مرهونة، چند گروه روایت وجود داشت که به شرح ذیل است:

مرتهن براساس اطلاق روایات حتی در فرض تفریط و کوتاهی نمودن در حفاظت مال مرهونة هم ضامن تلف یا نقصان نیست.

    1. روایت جمیل بن دراج ← قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فِي رَجُلٍ رَهَنَ عِنْدَ رَجُلٍ رَهْناً فَضَاعَ اَلرَّهْنُ، قَالَ: هُوَ مِنْ مَالِ اَلرَّاهِنِ وَ يَرْجِعُ اَلْمُرْتَهِنُ عَلَيْهِ بِمَالِهِ. [1]

    2. روایت اول حلبی ← عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فِي اَلرَّجُلِ يَرْهَنُ عِنْدَ اَلرَّجُلِ اَلرَّهْنَ فَيُصِيبُهُ تَوًى أَوْ ضَيَاعٌ، قَالَ: يَرْجِعُ بِمَالِهِ عَلَيْهِ. [2]

    3. روایت دوم حلبی← فِي اَلرَّجُلِ يَرْهَنُ عِنْدَ اَلرَّجُلِ رَهْناً فَيُصِيبُهُ شَيْءٌ أَوْ ضَاعَ، قَالَ: يَرْجِعُ بِمَالِهِ عَلَيْهِ. [3]

مرتهن حتی در فرض تفریط هم ضامن نقصان مال مرهونة نیست.

مرسلة أبان ← عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : فِي رَجُلٍ رَهَنَ عِنْدَ رَجُلٍ دَاراً فَاحْتَرَقَتْ أَوِ اِنْهَدَمَتْ، قَالَ: يَكُونُ مَالُهُ فِي تُرْبَةِ اَلْأَرْضِ وَ قَالَ فِي رَجُلٍ رُهِنَ عِنْدَهُ مَمْلُوكَةٌ تُجْذَمُ أَوْ رُهِنَ عِنْدَهُ مَتَاعٌ فَلَمْ يَنْشُرِ اَلْمَتَاعَ وَ لَمْ يَتَعَاهَدْهُ وَ لَمْ يُحَرِّكْهُ فَتَأَكَّلَ، هَلْ يَنْقُصُ مَالُهُ بِقَدْرِ ذَلِكَ، قَالَ: لاَ. [4]

مرتهن فقط در صورتی ضامن است که اقدام به نابود کردن مال مرهونة نموده باشد

1.روایت أبان بن عثمان← عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: فِي اَلرَّهْنِ إِذَا ضَاعَ مِنْ عِنْدِ اَلْمُرْتَهِنِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَسْتَهْلِكَهُ رَجَعَ بِحَقِّهِ عَلَى اَلرَّاهِنِ فَأَخَذَهُ وَ إِنِ اِسْتَهْلَكَهُ تَرَادَّا اَلْفَضْلَ بَيْنَهُمَا. [5]

2.مرسلة أبان بن عثمان← أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ أَنَّهُ قَالَ: فِي اَلرَّهْنِ إِذَا ضَاعَ مِنْ عِنْدِ اَلْمُرْتَهِنِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَسْتَهْلِكَهُ رَجَعَ فِي حَقِّهِ عَلَى اَلرَّاهِنِ فَأَخَذَهُ فَإِنِ اِسْتَهْلَكَهُ تَرَادَّا اَلْفَضْلَ بَيْنَهُمَا. [6]

مرتهن مطلقا در صورتی ضامن است که مال مرهونة مملوکی باشد که فرار کند.

روایت سلیمان بن خالد← عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: إِذَا رَهَنْتَ عَبْداً أَوْ دَابَّةً فَمَاتَ فَلاَ شَيْءَ عَلَيْكَ وَ إِنْ هَلَكَتِ اَلدَّابَّةُ أَوْ أَبَقَ اَلْغُلاَمُ فَأَنْتَ ضَامِنٌ. [7]

مرتهن حتی بدون افراط و تفریط هم ضامن مال مرهونة است

    1. روایت إسحاق بن عمار← سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنِ اَلرَّجُلِ يَرْهَنُ اَلرَّهْنَ بِمِائَةِ دِرْهَمٍ وَ هُوَ يُسَاوِي ثَلاَثَمِائَةِ دِرْهَمٍ فَيَهْلِكُ أَ عَلَى اَلرَّجُلِ أَنْ يَرُدَّ عَلَى صَاحِبِهِ مِائَتَيْ دِرْهَمٍ، قَالَ: نَعَمْ لِأَنَّهُ أَخَذَ رَهْناً فِيهِ فَضْلٌ وَ ضَيَّعَهُ، قُلْتُ: فَهَلَكَ نِصْفُ اَلرَّهْنِ، قَالَ: حِسَابَ ذَلِكَ، قُلْتُ: فَيَتَرَادَّانِ اَلْفَضْلَ، قَالَ: نَعَمْ. [8]

    2. روایت إبن بکیر← سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فِي اَلرَّهْنِ فَقَالَ: إِنْ كَانَ أَكْثَرَ مِنْ مَالِ اَلْمُرْتَهِنِ فَهَلَكَ أَنْ يُؤَدِّيَ اَلْفَضْلَ إِلَى صَاحِبِ اَلرَّهْنِ وَ إِنْ كَانَ أَقَلَّ مِنْ مَالِهِ فَهَلَكَ اَلرَّهْنُ أَدَّى إِلَيْهِ صَاحِبُهُ فَضْلَ مَالِهِ وَ إِنْ كَانَ اَلرَّهْنُ سَوَاءً فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٌ. [9]

    3. روایت محمد بن قیس← عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ: قَضَى أَمِيرُ اَلْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فِي اَلرَّهْنِ إِذَا كَانَ أَكْثَرَ مِنْ مَالِ اَلْمُرْتَهِنِ فَهَلَكَ أَنْ يُؤَدِّيَ اَلْفَضْلَ إِلَى صَاحِبِ اَلرَّهْنِ وَ إِنْ كَانَ اَلرَّهْنُ أَقَلَّ مِنْ مَالِهِ فَهَلَكَ اَلرَّهْنُ أَدَّى إِلَى صَاحِبِهِ فَضْلَ مَالِهِ وَ إِنْ كَانَ اَلرَّهْنُ يَسْوَى مَا رَهَنَهُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ شَيْءٌ. [10]

    4. روایت عبدالله بن حکم← سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِاَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ رَجُلٍ رَهَنَ عِنْدَ رَجُلٍ رَهْناً عَلَى أَلْفِ دِرْهَمٍ وَ اَلرَّهْنُ يُسَاوِي أَلْفَيْنِ وَ ضَاعَ قَالَ: يَرْجِعُ عَلَيْهِ بِفَضْلِ مَا رَهَنَهُ وَ إِنْ كَانَ أَنْقَصَ مِمَّا رَهَنَهُ عَلَيْهِ رَجَعَ عَلَى اَلرَّاهِنِ بِالْفَضْلِ وَ إِنْ كَانَ اَلرَّهْنُ يَسْوَى مَا رَهَنَهُ عَلَيْهِ فَالرَّهْنُ بِمَا فِيهِ. [11]

    5. روایت أبی حمزة←سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ عَنْ قَوْلِ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَتَرَادَّانِ اَلْفَضْلَ، فَقَالَ: كَانَ عَلِيٌّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ يَقُولُ ذَلِكَ، قُلْتُ: كَيْفَ يَتَرَادَّانِ، فَقَالَ: إِنْ كَانَ اَلرَّهْنُ أَفْضَلَ مِمَّا رُهِنَ بِهِ ثُمَّ عَطِبَ رَدَّ اَلْمُرْتَهِنُ اَلْفَضْلَ عَلَى صَاحِبِهِ، وَ إِنْ كَانَ لاَ يَسْوَى رَدَّ اَلرَّاهِنُ مَا نَقَصَ مِنْ حَقِّ اَلْمُرْتَهِنِ، قَالَ: وَ كَذَلِكَ كَانَ قَوْلُ عَلِيٍّ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ فِي اَلْحَيَوَانِ وَ غَيْرِ ذَلِكَ. [12]

اساسا برای جمع بین روایاتی که مضمون مخالفی دارند، سه رویکرد کلّی وجود دارد:

    • جمع براساس تصرّف در حکم روایات

    • جمع براساس تصرّف در موضوع روایات

    • جمع براساس تصرّف در متعلّق روایات

اگرچه عموم فقهاء عموما با تصرّف در حکم و حمل حکم ظاهری بر حکم منصوص اقدام به جمع روایات متعارض می‌نمایند، لکن به اعتقاد برخی از فقهاء همیشه باید با تصرّف در ظهور اضعف بین روایات جمع کرد، خواه آن ظهور اضعف مربوط به حکم باشد و خواه مربوط به موضوع، و برخی دیگر از فقهاء (مانند مرحوم حضرت آیت الله حکیم) نیز معتقدند تا جمع روایات با تصرّف در موضوع ممکن باشد، نوبت به تصرّف در حکم نمی‌رسد، چرا که حکم همیشه بر موضوع عارض می‌شود و نفس موضوع بر حکم مقدّم است.