موضوع: کتاب العاریه/احکام عاریه /بررسی غلو

از دیگر مؤیدات رویکرد سوم آن است که علماء رجال حساسیت زیادی به مسأله غلو داشته‌اند و عموم آنان با غالی صرفا بمثابه‌ی یک راوی فاسد العقیدة همچون فطحی یا واقفی برخورد نمی‌کردند و تحت هیچ شرائطی حکم به وثاقت او نمی‌نمودند، درحالی که مکررا راوی واقفی را موثق دانسته‌اند. همچنین روایاتی نیز وجود دارد که دلالت می‌کند غلو صرف یک اعتقاد فاسد و ناروا نبوده بلکه تؤام با اباحه‌گری و عدم التفات به حلال و حرام بوده است که به یک مورد از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

وَ عَنْهُ ، قَالَ: أَخْبَرَنَا اَلْحُسَيْنُ بْنُ عُبَيْدِ اَللَّهِ ، قَالَ: أَخْبَرَنَا أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى اَلْعَطَّارُ ، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي ، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ ، عَنْ اَلْعَبَّاسِ بْنِ مَعْرُوفٍ ، عَنْ عَبْدِ اَلرَّحْمَنِ بْنِ مُسْلِمٍ ، عَنْ فُضَيْلِ بْنِ يَسَارٍ ، قَالَ: قَالَ اَلصَّادِقُ (عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ) : اِحْذَرُوا عَلَى شَبَابِكُمْ اَلْغُلاَةَ‌ لاَ يُفْسِدُونَهُمْ، فَإِنَّ اَلْغُلاَةَ شَرُّ خَلْقِ اَللَّهِ، يُصَغِّرُونَ عَظَمَةَ اَللَّهِ، وَ يَدَّعُونَ اَلرُّبُوبِيَّةَ لِعِبَادِ اَللَّهِ، وَ اَللَّهِ إِنَّ اَلْغُلاَةَ شَرٌّ مِنَ اَلْيَهُودِ وَ اَلنَّصٰارىٰ وَ اَلْمَجُوسَ وَ اَلَّذِينَ أَشْرَكُوا. ثُمَّ قَالَ (عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ): إِلَيْنَا يَرْجِعُ اَلْغَالِي فَلاَ نَقْبَلُهُ، وَ بِنَا يَلْحَقُ اَلْمُقَصِّرُ فَنَقْبَلُهُ. فَقِيلَ لَهُ: كَيْفَ ذَلِكَ، يَا اِبْنَ رَسُولِ اَللَّهِ قَالَ: لِأَنَّ اَلْغَالِيَ قَدِ اِعْتَادَ تَرْكَ اَلصَّلاَةِ وَ اَلزَّكَاةِ وَ اَلصِّيَامِ وَ اَلْحَجِّ، فَلاَ يَقْدِرُ عَلَى تَرْكِ عَادَتِهِ، وَ عَلَى اَلرُّجُوعِ إِلَى طَاعَةِ اَللَّهِ (عَزَّ وَ جَلَّ) أَبَداً، وَ إِنَّ اَلْمُقَصِّرُ إِذَا عَرَفَ عَمِلَ وَ أَطَاعَ. [1]

شاهد دیگری بر این نوع نگرش، عبارت‌های مرحوم کشّی است که به دو نمونه از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

    • قَالَ أَبُو عَمْرٍو: سَأَلْتُ أَبَا النَّضْرِ مُحَمَّدَ بْنَ مَسْعُودٍ، عَنْ جَمِيعِ هَؤُلَاءِ فَقَالَ أَمَّا عَلِيُّ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ: فَمَا رَأَيْتُ فِيمَنْ لَقِيتُ بِالْعِرَاقِ وَ نَاحِيَةِ خُرَاسَانَ أَفْقَهَ وَ لَا أَفْضَلَ مِنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَسَنِ بِالْكُوفَةِ، وَ لَمْ يَكُنْ كِتَابٌ عَنِ الْأَئِمَّةِ عَلَيْهِمُ السَّلَامُ مِنْ كُلِّ صِنْفٍ إِلَّا وَ قَدْ كَانَ عِنْدَهُ، وَ كَانَ أَحْفَظَ النَّاسِ، غَيْرَ أَنَّهُ كَانَ فَطَحِيّاً يَقُولُ بِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ، ثُمَّ بِأَبِي الْحَسَنِ مُوسَى (علیه السلام)، وَ كَانَ مِنَ الثِّقَاتِ وَ ذُكِرَ: أَنَّ أَحْمَدَ بْنَ الْحَسَنِ كَانَ فَطَحِيّاً أَيْضاً. وَ أَمَّا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الطَّيَالِسِيُّ: فَمَا عَلِمْتُهُ إِلَّا خَيِّراً ثِقَةً، وَ أَمَّا الْقَاسِمُ بْنُ هِشَامٍ: فَقَدْ رَأَيْتُهُ فَاضِلًا خَيِّراً، وَ كَانَ يَرْوِي عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ، وَ أَمَّا مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ النَّهْدِيُّ: وَ هُوَ حَمْدَانُ الْقَلَانِسِيُّ كُوفِيٌّ فَقِيهٌ ثِقَةٌ خَيِّرٌ وَ أَمَّا عَلِيُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَرْوَانَ: فَإِنَّ الْقَوْمَ يَعْنِي الْغُلَاةَ يُمْتَحَنُ فِي أَوْقَاتِ الصَّلَوَاتِ، وَ لَمْ أَحْضُرْهُ فِي وَقْتِ صَلَاةٍ وَ لَمْ أَسْمَعْ فِيهِ إِلَّا خَيْراً...[2]

    • قَالَ أَبُو عَمْرٍو : وَ قَالَتْ فِرْقَةٌ بِنُبُوَّةِ مُحَمَّدِ بْنِ نُصَيْرٍ اَلنُّمَيْرِيِّ ، وَ ذَلِكَ أَنَّهُ اِدَّعَى أَنَّهُ نَبِيُّ رَسُولٍ وَ أَنَّ عَلِيَّ بْنَ مُحَمَّدٍ اَلْعَسْكَرِيَّ (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) أَرْسَلَهُ، وَ كَانَ يَقُولُ بِالتَّنَاسُخِ وَ اَلْغُلُوِّ فِي أَبِي اَلْحَسَنِ (عَلَيْهِ السَّلاَمُ) ، وَ يَقُولُ فِيهِ بِالرُّبُوبِيَّةِ ، وَ يَقُولُ بِإِبَاحَةِ اَلْمَحَارِمِ، وَ يُحَلِّلُ نِكَاحَ اَلرِّجَالِ بَعْضِهِمْ بَعْضاً فِي أَدْبَارِهِمْ، وَ يَقُولُ إِنَّهُ مِنَ اَلْفَاعِلِ وَ اَلْمَفْعُولِ بِهِ أَحَدُ اَلشَّهَوَاتِ وَ اَلطَّيِّبَاتِ، وَ إِنَّ اَللَّهَ لَمْ يُحَرِّمْ شَيْئاً مِنْ ذَلِكَ، وَ كَانَ مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ اَلْحَسَنِ بْنِ فُرَاتٍ يَقْوَى أَسْبَابَهُ وَ يَعْضُدُهُ، وَ ذَكَرَ أَنَّهُ رَأَى بَعْضُ اَلنَّاسِ مُحَمَّدَ بْنَ نُصَيْرٍ عِيَاناً، وَ غُلاَمٌ لَهُ عَلَى ظَهْرِهِ ، وَ أَنَّهُ عَاتَبَهُ عَلَى ذَلِكَ ، فَقَالَ إِنَّ هَذَا مِنَ اَللَّذَّاتِ وَ هُوَ مِنَ اَلتَّوَاضُعِ لِلَّهِ وَ تَرْكِ اَلتَّجَبُّرِ، وَ اِفْتَرَقَ اَلنَّاسُ فِيهِ وَ بَعْدَهُ فِرَقاً. [3]

شایان ذکر است که بسیاری از قدماء در مقام تبیین غلو و ویژگی اعتقادات آن‌ها برآمده‌اند و تعریف مشترکی در این زمینه ارائه داده‌اند. مثلا مرحوم صدوق این چنین می‌فرماید:

قال الشيخ أبو جعفر - رضي اللّه عنه - : اعتقادنا في الغلاة و المفوضة أنّهم كفّار باللّه تعالى، و أنّهم أشرّ من اليهود و النصارى و المجوس و القدرية و الحرورية و من جميع أهل البدع و الأهواء المضلّة، و انّه ما صغّر اللّه جل جلاله تصغيرهم شي‌ء. و قال اللّه تعالى: {ما كانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُؤْتِيَهُ اللَّهُ الْكِتابَ وَ الْحُكْمَ وَ النُّبُوَّةَ ثُمَّ يَقُولَ لِلنَّاسِ كُونُوا عِباداً لِي مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لكِنْ كُونُوا رَبَّانِيِّينَ بِما كُنْتُمْ تُعَلِّمُونَ الْكِتابَ وَ بِما كُنْتُمْ تَدْرُسُونَ وَ لا يَأْمُرَكُمْ أَنْ تَتَّخِذُوا الْمَلائِكَةَ وَ النَّبِيِّينَ أَرْباباً أَ يَأْمُرُكُمْ بِالْكُفْرِ بَعْدَ إِذْ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ‌} و قال اللّه تعالى: {لا تَغْلُوا فِي دِينِكُمْ}. [4]

مرحوم شیخ مفید نیز می‌فرماید:

و الغلاة من المتظاهرين بالإسلام هم الذين نسبوا أميرالمؤمنين و الأئمة من ذريته علیهم السلام إلى الألوهية و النبوة و وصفوهم من الفضل في الدين و الدنيا إلى ما تجاوزوا فيه الحد و خرجوا عن القصد و هم ضلال كفار حكم فيهم أمير المؤمنين علیه السلام بالقتل و التحريق بالنار و قضت الأئمة علیهم السلام عليهم بالإكفار و الخروج عن الإسلام‌، (فصل) فأما ما ذكره أبو جعفر رحمه الله من مضي نبينا و الأئمة علیهم السلام بالسم و القتل فمنه ما ثبت و منه ما لم يثبت و المقطوع به أن أمير المؤمنين و الحسن و الحسين علیهم السلام خرجوا من الدنيا بالقتل و لم يمت أحدهم‌ حتف أنفه‌ و ممن مضى بعدهم مسموما موسى بن جعفر علیه السلام و يقوى في النفس أمر الرضا علیه السلام و إن كان فيه شك فلا طريق إلى الحكم فيمن عداهم بأنهم سموا أو اغتيلوا أو قتلوا صبرا فالخبر بذلك يجري مجرى الإرجاف‌ و ليس إلى تيقنه سبيل‌ و المفوضة صنف من الغلاة و قولهم الذي فارقوا به من سواهم من‌ الغلاة اعترافهم بحدوث الأئمة و خلقهم و نفي القدم عنهم و إفاضة الخلق و الرزق مع ذلك إليهم‌ و دعواهم أن الله سبحانه و تعالى تفرد بخلقهم خاصة و أنه فوض إليهم خلق العالم بما فيه و جميع الأفعال. [5]

از تعاریف فوق بدست می‌آید که شناسایی غلو صرفا یک بحث اجتهادی و سلیقه‌ای نبوده تا این ‌گونه تصور شود که بسیاری از قدمای شیعه به ویژه قمیون و نیز ابن غضائری (استاد نجاشی) منزلت و مرتبـه‌ی معنوی تعیین شده‌ای از عصمت و کمال را حسب رأی و اعتقاد خود برای ائمـﮥ اطهار علیهم السلام معتقد بوده‌اند و اگر کسی فراتر از اعتقاد آنان برای پیشوایان معصوم دینی علیهم السلام، شأن و منزلتی باور داشته است را متهم به غلو می‌کرده‌اند. مؤید این کلام آن است که همان شیخ صدوقی که به حسب روایات سهو النبیّ مبرّی داشتن پیامبر صلی الله علیه و آله از سهو را غلو دانسته، به نقل روایاتی همچون زیارت جامعه‌ی کبیره‌ای پرداخته است که حاوی مضامین بسیار بلندی برای اهل البیت علیهم السلام می‌باشد (مانند: وَ إِيَابُ اَلْخَلْقِ إِلَيْكُمْ وَ حِسَابُهُمْ عَلَيْكُمْ وَ فَصْلُ اَلْخِطَابِ عِنْدَكُمْ وَ آيَاتُ اَللَّهِ لَدَيْكُمْ وَ عَزَائِمُهُ فِيكُمْ وَ نُورُهُ وَ بُرْهَانُهُ عِنْدَكُمْ وَ أَمْرُهُ إِلَيْكُمْ). بنابراین از آنجا که این رجالیون از یک سو ثقه هستند و تهمت زدن به دیگران را حرام می‌دانند، و از سوی دیگر تعریف خاص و ضیقی برای غلو قائل نبودند، بدست می‌آید که از رمی به غلو آنان نمی‌توان راحت عبور کرد و آن را حمل بر نگاه اجتهادی و شخصی نمود.

اگر گفته شود وقتی نسبت به برخی از راویانی که رمی به غلو شده‌اند، هیچ روایتی که متضمن مضمون غلوآمیز باشد یافت نمی‌شود، بدست می‌آید که متهم ساختن آن‌ها به غلو صرفا به جهت یک سری مواضع سخت‌گیرانه و اجتهادهای شخصی بوده است ؛ باید گفت که اولا از عدم وجود روایات غلوآمیز از آن روات در مصادر معتبر شیعی مانند کتب اربعة، نمی‌توان پی برد که آن راوی روایت غلوآمیز نداشته است، زیرا اربابان کتب حدیثی عموما نه فقط درصدد جمع‌آوری روایات منقول از اهل البیت علیهم السلام، بلکه به دنبال تهذیب و تصفیه‌ی صحیح از سقیم آن نیز بوده‌اند و لذا چه بسا اینکه یک راوی غالی روایات غلوآمیز نیز داشته است اما محدثین آن‌ها را به جهت مخالفتش با باورهای صحیح شیعی طرح کرده‌اند، و ثانیا حتی همان بخش از روایاتی که حاوی مضامین صحیح است (مانند بیان احکام نماز روزه)، را نیز ممکن است به جهت تقیه و عدم بروز عقائد خود نقل نموده باشند، همچنان که احتمال دارد آن منقولات مربوط به دوره‌ی استقامت و صحت عقیده‌ و باورشان باشد و یا صرفا از آنجا که رعایت واجبات را کمال می‌انگاشتند (نه واجب)، به نقل این دست از مسائل پرداخته باشند.