موضوع: كتاب الحج/أقسام الحج /اقسام حجّ

بحث راجع به فصل بین العُمرتین بود و بیان اقوال مختلفه در آن، (فاصله یک سال)، (فاصله دَه روز)، (بدون فاصله) و (فاصله یک ماه) بین دو عمره، جمعاً چهار قول در این فرع مطرح شد و مستند هر کدام ذکر گردید، در نهایت به این نتیجه رسیدیم که قول أصحّ، همان قول مشهور است، یعنی فاصله یک ماهه بین دو عمره.

اکنون بنابر همین قول مختار، دو وجه محتمل است:

اول: اینکه گفته شده فاصله یک ماهه، منظور گذشتن سی روز تمام از عمره اول است.

دوم: منظور این است که در هر یک از ماه‌های قمری، فقط یک عمره می‌شود بجا آورد.

مستفاد از نصوص معتبره‌ای که ذکر شد، قول دوم است یعنی برای هر ماه یک عمره اختصاص یافته است بنابراین اگر در یکی از روزهای یکی از ماه‌ها، عمره بجا آورد، می‌تواند در یکی از روزهای ماه بعدی، عمره دیگری بجا آورد.

به عنوان مثال اگر شخصی در روز آخر ماه رجب، عمره به جا آورد بر او جایز است در اولین روز ماه شعبان، عمره دیگری انجام دهد اما چنانچه در اول ماه رجب عمره بجا آورد جایز نیست در آخرین روز ماه رجب، عمره دیگری انجام دهد، البته تکرار عمره در یک ماه به قصد رجاء و احتمال مطلوبیت واقعی، اشکالی ندارد.

نکته دیگر آنکه مستفاد از نصوص، عدم مشروعیت انجام دو عمره و بیشتر در هر ماه، مربوط به شخص واحد است؛ بنابراین کسی که یک عمره برای خودش بجا آورده، جایز است عمره دیگری به نیابت از شخص دیگر انجام دهد یا اساساً دو عمره به نیابت از دو شخص یا چند عمره به نیابت از چند شخص بجا آورد .

متن:

فَصْلٌ فِي أَقْسَامِ الحجّ وهِيَ ثَلاثَةٌ بِالإِجْمَاعِ والأَخْبَارِ تَمَتُّعٌ وَقِرَانٌ وَإِفْرَادٌ وَالأوَّلُ فَرضُ مَن كانَ بَعِيداً عَنْ مَكَّةَ وَالْآخَرَانِ فَرْضُ مَنْ كانَ حَاضِراً أَيْ غَيْرَ بَعِيدٍ وَ حَدُّ البُعْدِ الْمُوجِبُ لِلأَوَّلِ ثَمَانِيَةٌ وأرْبَعُونَ مِيلاً مِن كُلِّ جانِبٍ عَلَى الْمَشهورِ الْأقْوى.

ترجمه:

(فصل در اقسام حجّ؛ و آن سه قِسم است، به دلیل اجماع و اخبار تمتّع و قِران و اِفراد و قِسم اول یعنی تمتّع، تکلیف کسی است که از مکّه دور باشد و قِران و اِفراد، تکلیف کسی است که از مکّه دور نباشد و مقدار دوری هم که موجب تمتعّ می‌شود چهل و هشت میل است از هر طرف بنا بر قول مشهور و اقوی همین است).

نصوص مستفیضه بلکه متواتره که بر آن دلالت دارند:

صحیحه معاویه بن عمار:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ الْحجّ ثَلَاثَةُ أَصْنَافٍ حجّ مُفْرَدٌ وَ قِرَانٌ وَ تَمَتُّعٌ بِالْعُمْرَةِ إِلَي الْحجّ وَ بِهَا أَمَرَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ الْفَضْلُ فِيهَا وَ لَا نَأْمُرُ النَّاسَ إِلَّا بِهَا[1] .

ترجمه:

(معاویة بن عمار نقل کرده است که شنیدم از امام صادق(ع) می‌فرمود: حجّ بر سه صِنف می‌باشد: حجّ اِفراد و قِران و تمتّع به عمره تا حجّ و رسول الله(ص) به آن امر فرمود و فضیلت در آن است و ما امر نمی‌کنیم مردم را مگر به آن).

موثّقه اسحاق بن عمّار از منصور الصَّیْقَل:

وَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ مَنْصُورٍ الصَّيْقَلِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع الْحجّ عِنْدَنَا عَلَي ثَلَاثَةِ أَوْجُهٍ حَاجٍّ مُتَمَتِّعٍ وَ حَاجٍّ مُفْرِدٍ سَائِقٍ لِلْهَدْيِ وَ حَاجٍّ مُفْرِدٍ لِلْحجّ[2] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمار از منصور صیقل نقل کرده که امام صادق(ع) فرمود: حجّ در نزد ما بر سه وجه است، حجّ کننده‌ای که تمتّع به جا می‌آورد و دیگر آنکه اِفراد با همراه گرفتن قربانی«قِران» و اِفراد، بدون همراه گرفتن قربانی).

روایت ابوبصیر و زراره بن اَعْیَن:

وَ فِي الْخِصَالِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ الْبَزَنْطِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ وَ زُرَارَةَ بْنِ أَعْيَنَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ الْحَاجُّ عَلَي ثَلَاثَةِ وُجُوهٍ رَجُلٍ أَفْرَدَ الْحجّ وَ سَاقَ الْهَدْيَ وَ رَجُلٍ أَفْرَدَ الْحجّ وَ لَمْ يَسُقِ الْهَدْيَ وَ رَجُلٍ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَي الْحجّ[3] .

ترجمه:

(ابوبصیر و زرارة بن اَعْیَن از امام باقر(ع) نقل کرده‌اند که فرمود: حجّ کننده بر سه وجه است: شخصی که حجّ اِفراد با همراه گرفتن قربانی«قران» بجا می‌آورد و شخصی که حجّ اِفراد، بدون همراه گرفتن قربانی انجام می‌دهد و شخصی که تمتّع از عمره تا حجّ به جا می‌آورد).

نظر فقهای امامیه در کلام صاحب مدارک(ره):

أَجْمَعَ عُلَمَاؤُنَا كَافَّةً عَلَى أَنَّ فرْضَ مَن نَأَى عَنْ مَكَّة اَلتَّمَتُّعُ لَا يَجُوزُ لَهُمْ غَيْرُهُ إِلاَّ مَعَ الضَّرُورَةِ قَالَهُ فِي اَلتَّذْكِرَةِ وَقَالَ فِي اَلْمُنْتَهَى قَالَ عُلَمَاؤُنَا أَجْمَعُ فَرَضَ اَللَّهُ عَلَى الْمُكَلَّفِينَ مِمَّن نَأى عَنِ المَسجِدِ الْحَرَامِ ولَيْسَ مِن حَاضِرِيهِ التَّمَتُّعُ مَعَ الاخْتِيَارِ لا يُجزِيهِم غَيرُهُ وَهُوَ مَذهَبُ فُقَهاءِ أهلِ البَيت(ع)[4] .

ترجمه:

(تمامی علماء ما اجماع دارند بر اینکه تکلیف کسی که دور از مکّه قرار دارد، حجّ تمتّع است و غیر از آن برای ایشان جائز نیست مگر بر حسب ضرورت، این مطلب را در تذکره بیان کرده است و در منتهی گفته است که علماء ما اظهار داشته اند: خداوند، حجّ تمتّع را تکلیف فرموده است در حال اختیار بر مکلّفینی که دور از مسجدالحرام هستند و از حاضرین مسجدالحرام نمی‌باشند و جائز نیست بر ایشان غیر از آن و آنچه ذکر شد، مذهب فقهاء اهل بیت(ع) است).

دلیل بر اینکه تمتع، تکلیف کسانی است که دور از مکّه قرار دارند:

آیه شریفه:

﴿فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحجّ… ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ[5] ﴾

ترجمه:

(پس کسی که تمتّع از عمره تا حجّ به جا می‌آورد… آن تکلیف کسانی است که از حاضرین مسجدالحرام نباشند).

صحیحه علی بن جعفر:

وَ عَنْهُ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَخِي مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ع لِأَهْلِ مَكَّةَ أَنْ يَتَمَتَّعُوا بِالْعُمْرَةِ إِلَي الْحجّ فَقَالَ لَا يَصْلُحُ أَنْ يَتَمَتَّعُوا لِقَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ[6] .

ترجمه:

(علی بن جعفر نقل کرده است که به برادرم موسی بن جعفر(ع) گفتم: آیا بر اهل مکّه است که تمتّع از عمره تا حجّ به جا آورند؟ پس فرمود: صحیح نیست که تمتّع انجام دهند به دلیل قول خداوند«عزّوجلّ»: آن برای کسی است که از حاضرین مسجدالحرام نباشد).

صحیحه عبدالرحمان بن الحجّاج:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحجّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ أَهْلُ مَكَّةَ لَا مُتْعَةَ لَهُمْ[7] .

ترجمه:

(عبدالرحمن بن الحجّاج در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: و اهل مکّه، متعه بر آن ها نیست).

صحیحه حمّاد:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ دَاوُدَ عَنْ حَمَّادٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ أَهْلِ مَكَّةَ أَ يَتَمَتَّعُونَ قَالَ لَيْسَ لَهُمْ مُتْعَةٌ[8] .

ترجمه:

(حماد نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به اهل مکّه، آیا تمتّع به جا آورند؟ فرمود: برای ایشان متعه نمی‌باشد).

اما بحث راجع به مقدار دوری از مکّه که موجب تکلیف به حجّ تمتع می‌شود:

همانطور که مرحوم مصنّف(ره) هم در متن بیان کردند حدّ دوری، عبارت از چهل و هشت میل(حدود نود وپنج کیلومتر) می باشد.

در این رابطه، صحیحه زراره را به عنوان دلیل متذکر می‌شویم:

صحیحه زراره:

وَ عَنْهُ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ حَرِيزٍ عَنْ زُرَارَةَ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِي كِتَابِهِ ذلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرامِ قَالَ يَعْنِي أَهْلُ مَكَّةَ لَيْسَ عَلَيْهِمْ مُتْعَةٌ كُلُّ مَنْ كَانَ أَهْلُهُ دُونَ ثَمَانِيَةٍ وَ أَرْبَعِينَ مِيلًا ذَاتِ عِرْقٍ وَ عُسْفَانَ كَمَا يَدُورُ حَوْلَ مَكَّةَ فَهُوَ مِمَّنْ دَخَلَ فِي هَذِهِ الْآيَةِ وَ كُلُّ مَنْ كَانَ أَهْلُهُ وَرَاءَ ذَلِكَ فَعَلَيْهِمُ الْمُتْعَةُ[9] .

ترجمه:

(زراره نقل کرده که به امام باقر(ع) گفتم در مورد قول خداوند عزّوجلّ در کتابش که آن برای کسی است که اهل وی از حاضرین مسجدالحرام نباشند، فرمود: یعنی اهل مکّه بر آنها متعه نمی‌باشد، هر کس که اهل وی در فاصله کمتر از چهل و هشت میل است، ذاتِ عِرق(میقات اهل عراق، بین نجد و تهامه) و عُسفان(مکانی بین جحفه و مکّه)، همینطور و با همین شعاع در اطراف مکّه، پس او داخل در این آیه است و کسانی که در فاصله بین چهل و هشت میل قرار گرفته اند بر ایشان انجام متعه تکلیف می‌باشد).

توضیح:

ذکر ذاتِ عِرق و عُسفان، در روایت از باب تطبیق تقریبی حدّ( چهل و هشت میل) بر آنها می‌باشد.