موضوع: كتاب الحج/أقسام الحج /بررسی وجوب محرم بودن برای دخول در مکه در عمره

جلسه چهارصد و شصتم درس خارج فقه حضرت آیت الله سید علی اصغر دستغیب

سال تحصیلی 1405-1404

28/08/1404

درس خارج فقه حضرت آیت الله سید علی اصغر دستغیب

مکان: مدرسه علمیه رضویه شیراز

مبحث: حجّ

موضوع: کتاب الحجّ

بسم الله الرحمن الرحیم

متن:

وَتَجِبُ أيضاً لِدُخولِ مَكَّةَ بِمَعْنی حُرْمَتِهِ بِدُونِهَا فَإِنَّهُ لاَ يَجُوزُ دُخُولُهَا إِلاَّ مُحْرِماً إِلاَّ بِالنِّسْبَةِ إلى مَن يَتَكَرَّرُ دُخولُهُ وَخُرُوجُهُ كَالحَطّابِ وَالْحَشّاشِ.

ترجمه:

(همچنین واجب می‌شود عمره برای دخول در مکّه به معنی حرمت دخول بدون آن، زیرا که جائز نیست دخول مکّه، مگر به حال مُحرِم بودن، مگر نسبت به کسی که دخول و خروج وی مکرر واقع می‌شود مانند هیزم فروش و فروشنده علف).

شرح:

هفتمین قِسم از وجوب عمره بالعرض، هنگامی است که شخص بخواهد داخل مکّه شود پس وجوب عمره در این قسم، شرطی است بدین ترتیب که اگر شخص بخواهد وارد مکّه شود بر او واجب است مُحرِم شود و عمره به جا آورد اعم از اینکه دخول به مکّه واجب باشد به یکی از اسباب وجوب، پس احرام، وجوب مقدِّمی پیدا می‌کند به لحاظ توقّف واجب بر آن، مانند وضو گرفتن برای نماز واجب و یا دخول به مکّه واجب نباشد، پس احرام وجوب شرطی پیدا می‌کند همانطور که وضو گرفتن برای مَسّ کتابت قرآن، واجب است هر چند مسّ کتابت قرآن، واجب نباشد.

امام خمینی(ره) در تحریرالوسیله، عبارتی قریب به کلام مصنّف در عروة الوثقی ذکر نموده اند:

وَ تَجِبُ أَيْضاً لِدُخُولِ مَكَّةَ بِمَعْنَى حُرْمَتِهِ بِدُونِهَا فَإِنَّهُ لاَ يَجُوزُ دُخُولُهَا إِلاَّ مُحْرِماً إِلاَّ فِي بَعْضِ اَلْمَوَارِدِ[1] .

ترجمه:

(و همچنین واجب می‌شود عمره برای دخول در مکّه به معنا حرمت دخول بدون آن، زیرا که جائز نیست دخول مکّه بدون احرام بستن، مگر در بعضی موارد).

و این قولی است بدون خلاف در بین فقهاء امامیه بلکه بعضی آن را اجماعی دانسته‌اند از جمله:

مرحوم صاحب جواهر(ره):

كُلُّ مَنْ دَخَلَ مَكَّةَ وَجَبَ أَنْ يَكُونَ مُحْرِماً بِلا خِلافٍ أَجِدُهُ فِيهِ بَلْ فِي الْمَدَارِكِ ومَحْكِيِّ الخِلافِ الإجْمَاعُ عَلَيْهِ[2] .

ترجمه:

(هر کس بخواهد داخل مکّه شود واجب است که مُحرِم گردد، بدون خلافی که یافته باشم آن را بلکه در مدارک و به نقل از خلاف، اجماع بر آن می‌باشد).

و اما در بین اهل سنت در این مسئله اختلاف می‌باشد.

مالک و احمد آن را واجب دانسته و شافعی و بعض دیگر از فقهاء عامه گفته اند واجب نیست و ابوحنیفه قائل به تفصیل است به این ترتیب بر کسانی که در شعاع از میقات تا مکّه قرار دارند برای دخول به مکّه، محرم شدن واجب نیست و بر کسانی که بین میقات و بِلاد دورتر از آن قرار گرفته‌اند، احرام بستن برای دخول به مکّه واجب می‌باشد.

از اهل سنّت کسانی که قائل به وجوب احرام برای دخول به مکّه شده اند به حدیث نبوی(ص) که مشترک بین اهل سنت و امامیه است، استناد نموده اند: «وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ يَوْمَ فَتْحِ مَكَّةَ إِنَّ اللَّهَ حَرَّمَ مَكَّةَ يَوْمَ خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضَ وَ هِيَ حَرَامٌ إِلَى أَنْ تَقُومَ السَّاعَةُ لَمْ تَحِلَّ لِأَحَدٍ قَبْلِي وَ لَا تَحِلُّ لِأَحَدٍ بَعْدِي وَ لَمْ تَحِلَّ لِي إِلَّا سَاعَةً مِنْ نَهَارٍ[3] ».

ترجمه:

(معاویة بن عمار نقل کرده است که رسول الله(ص) در روز فتح مکّه فرمود: به تحقیق که خداوند حرام فرمود مکّه را روزی که خلق کرد آسمان‌ها و زمین را و آن حرام است تا قیامت برپا گردد، حلال نبوده بر کسی قبل از من و حلال نخواهد بود، بر اَحدی بعد از من و بر من حلال نمی‌باشد، جز ساعتی از روز).

البته بعضی منظور از حرام بودن را، بدون احرام داخل مکّه شدن دانسته اند و گفته اند در روز فتح مکّه رسول الله(ص) بدون احرام داخل مکّه شدند و به همان مقدار مجاز بودند و بر ایشان حلال بوده است و برخی هم مراد از آن را قِتال و جنگ در مکّه معنا کرده‌اند و گفته‌اند در آن روز، پیامبر اکرم(ص) با سلاح وارد مکّه شدند و به همان مقدار بر ایشان جائز و حلال بود.

امّا نصوصی که اصحاب امامیه به وسیله آنها بر وجوب احرام برای دخول در مکّه استدلال نموده‌اند:

صحیحه عاصم بن حُمَید:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع يَدْخُلُ الْحَرَمَ أَحَدٌ إِلَّا مُحْرِماً قَالَ لَا إِلَّا مَرِيضٌ أَوْ مَبْطُونٌ[4] .

ترجمه:

(عاصم بن حُمَید نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم: آیا داخل حرم شود کسی بدون اینکه مُحرِم باشد، فرمود: نه، مگر مریض یا کسی که درد شکم دارد).

صحیحه محمد بن مسلم:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِي نَجْرَانَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع هَلْ يَدْخُلُ الرَّجُلُ الْحَرَمَ بِغَيْرِ إِحْرَامٍ قَالَ لَا إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَرِيضاً أَوْ بِهِ بَطَنٌ[5] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم نقل کرده است که سوال کردم از امام باقر(ع)، آیا شخصی داخل شود بدون احرام به حرم؟ فرمود: نه، مگر اینکه مریض باشد یا درد شکم داشته باشد).

روایت دیگری به همین مضمون از محمّد بن مسلم نقل شده با این تفاوت که به جای کلمه حرم، کلمه مکّه ذکر گردیده است:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع هَلْ يَدْخُلُ الرَّجُلُ مَكَّةَ بِغَيْرِ إِحْرَامٍ قَالَ لَا إِلَّا مَرِيضاً أَوْ مَنْ بِهِ بَطَنٌ[6] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم نقل کرده است که سوال کردم از امام باقر آیا شخصی داخل شود بدون احرام به مکّه؟ فرمود: نه، مگر اینکه مریض باشد یا درد شکم داشته باشد).

توضیح:

از این نصوص دانسته می‌شود که هدف اصلی، مکّه است و آنچه واجب است، با احرام داخل مکّه شدن می‌باشد، اما کسانی که قصد دخول مکّه را دارند بایستی از میقات مُحرِم شوند و پس از ورود به حرم وارد مکّه گردند، بنابراین منافاتی بین روایات نمی‌باشد.

و اما روایت رِفاعَةَ بنِ موسی هم قابل تأمّل است:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ رِفَاعَةَ بْنِ مُوسَي قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ بِهِ بَطَنٌ وَ وَجَعٌ شَدِيدٌ يَدْخُلُ مَكَّةَ حَلَالًا قَالَ لَا يَدْخُلْهَا إِلَّا مُحْرِماً[7] .

ترجمه:

(رِفاعَةَ بنِ مُوسی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که شکم درد و درد شدید دارد آیا بدون احرام داخل مکّه شود؟ فرمود: داخل نشود مگر در حالی که مُحرِم باشد).

توضیح:

حاصل جمع بین این روایت با دو صحیحه‌ عاصم بن حُمَید و محمّد بن مسلم چنین است که مُحرِم شدن برای کسی که مریض است و درد دارد، حمل بر استحباب می‌شود، کما اینکه به نقل وسائل، مرحوم شیخ(ره) هم آن را چنین حمل نموده اند.

مرحوم مصنّف در ادامه بحث کسانی را که دخول و خروج آنها به مکّه تکرار می‌شود مانند حَطّاب و حَشّاش را استثناء نموده اند: (حَطّاب به معنی هیزم فروش و حَشّاش به معنی فروشنده علف. این دو گروه معمولاً از بیرون شهر مکّه هیزم یا علوفه فراهم کرده و به داخل مکّه منتقل می‌کنند به جهت رفع نیاز کسانی که داخل مکّه هستند).

همانطور که در حدیث دیگری از رِفاعَةَ بنِ مُوسی بر آن تصریح شده است:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ رِفَاعَةَ بْنِ مُوسَي فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ الْحَطَّابَةَ وَ الْمُجْتَلِبَةَ أَتَوُا النَّبِيَّ ص فَسَأَلُوهُ فَأَذِنَ لَهُمْ أَنْ يَدْخُلُوا حَلَالَاً[8] .

ترجمه:

(رِفاعَةَ بنِ مُوسی در حدیثی نقل کرده است که، و امام صادق(ع) فرمود که حَطَّابه و مُجتَلِبَه آمدند نزد پیامبر(ص) پس از آن حضرت سوال کردند، پس اجازه فرمود که بدون احرام داخل شوند).

مُجتَلِبَه کسی است که آنچه مورد نیاز اهل بلد است از خارج بلد به داخل منتقل می‌کند و اختصاص به ارزاق و اجناس خوراکی ندارد بلکه هر آنچه مورد نیاز مردم در زندگی است را شامل می‌گردد.