موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /بررسی نیابت در طواف، از میّت یا حیّ

متن:

مَسْأَلَةٌ: مِنَ المَعلُومِ أَنَّ اَلطَّوافَ مُستَحَبٌ مُستَقِلاً مِنْ غَيْرِ أَنْ يَكُونَ في ضِمْنِ الْحَجِّ وَيَجُوزُ النِّيابَةُ فِيهِ عَنِ الْمَيِّتِ وَكَذَا عَنِ الْحَيِّ إِذَا كَانَ غَائِباً عَنْ مَكَّةَ أوْ حَاضِراً وَكانَ مَعْذُوراً فِي الطَّوَافِ بِنَفْسِهِ وَأَمَّا مَعَ كَونِهِ حاضِراً وَغَيْرَ مَعْذُورٍ فَلا تَصِحُّ النِّيابَةُ عَنْهُ أَمَّا سَائِرُ أَفْعَالِ اَلْحجّ فَاسْتِحْبَابُهَا مُسْتَقِلاً غَيْرُ مَعلومٍ حَتّى مِثْلَ السَّعْيِ بَينَ الصَّفا وَالمَروَةِ.

ترجمه:

(معلوم است که طواف، مستحب است در حالی که مستقل بوده و غیر از طوافی باشد که ضمن حجّ قرار دارد و جائز است نیابت در آن از میّت و همچنین از حیّ در صورتی که او غائب از مکّه باشد یا حاضر در مکّه است، اما معذور باشد از اینکه خودش طواف نماید و اما چنانچه حاضر است و معذور نمی‌باشد، نیابت از او جائز نیست و اما سایر افعال حجّ پس استحباب آنها به نحو مستقل معلوم نیست حتّی در مثل سعی صفا و مروه).

شرح:

بعض از نصوصی که بر استحباب نفسی طواف مستقل(غیر از طوافی که ضمن دیگر اعمال حجّ است) دلالت دارند:

موثقه اسحاق بن عمار:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كَانَ أَبِي يَقُولُ مَنْ طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ أُسْبُوعاً وَ صَلَّي رَكْعَتَيْنِ فِي أَيِّ جَوَانِبِ الْمَسْجِدِ شَاءَ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَسَنَةٍ وَ مَحَا عَنْهُ سِتَّةَ آلَافِ سَيِّئَةٍ وَ رَفَعَ لَهُ سِتَّةَ آلَافِ دَرَجَةٍ وَ قَضَي لَهُ سِتَّةَ آلَافِ حَاجَةٍ فَمَا عُجِّلَ مِنْهَا فَبِرَحْمَةِ اللَّهِ وَ مَا أُخِّرَ مِنْهَا فَشَوْقاً إِلَي دُعَائِهِ[1] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: پدرم می‌فرمود: کسی که طواف نماید به این خانه، هفت مرتبه و دو رکعت نماز بخواند در هر طرف از مسجد که بخواهد، خداوند می‌نویسد برای او شش هزار حسنه و محو کند از او شش هزار سیّئه و رفعت داده شود شش هزار درجه و برآورده می‌سازد شش هزار حاجت او را، پس آنچه تعجیل می‌شود برای او، رحمت خداوند است و آنچه به تاخیر داده می‌شود، پس شوق به دعوت او خواهد بود).

خبر اَبان بن تَغْلِب:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَعِيدِ بْنِ غَزْوَانَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ أَنَّهُ قَالَ يَا أَبَانُ هَلْ تَدْرِي مَا ثَوَابُ مَنْ طَافَ بِهَذَا الْبَيْتِ أُسْبُوعاً فَقُلْتُ لَا وَ اللَّهِ مَا أَدْرِي قَالَ يُكْتَبُ لَهُ سِتَّةُ آلَافِ حَسَنَةٍ وَ يُمْحَي عَنْهُ سِتَّةُ آلَافِ سَيِّئَةٍ وَ يُرْفَعُ لَهُ سِتَّةُ آلَافِ دَرَجَةٍ[2] .

ترجمه:

(اَبان بن تَغْلِب از امام صادق(ع) در حدیثی نقل کرده است که فرمود: اِی اَبان، آیا می‌دانی چه ثوابی است برای کسی که طواف کند به این خانه، هفت مرتبه؟ پس گفتم: نه والله نمی‌دانم، فرمود: نوشته شود برای او شش هزار حسنه و محو گردد از او شش هزار سیّئه و رفعت داده شود شش هزار درجه).

اما جواز انجام چنین طوافی به نیابت از میّت یا حیّ به دلیل اطلاق بعض از روایات و خصوص بعضی از آنها مانند نصوصی که در مورد طواف به نیابت از معصومین، امواتاً و احیّاءً وارد شده است کما اینکه فرقی نیست اینکه منوب عنه از مکّه، غائب یا حاضر معذور باشد به دلیل بعضی نصوص معتبره.

جواز انجام طواف به نیابت از حیّ غائب از مکّه:

صحیحه معاویه بن عمّار:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَأَطُوفُ عَنِ الرَّجُلِ وَ الْمَرْأَةِ وَ هُمَا بِالْكُوفَةِ فَقَالَ نَعَمْ يَقُولُ حِينَ يَفْتَتِحُ الطَّوَافَ اللَّهُمَّ تَقَبَّلْ مِنْ فُلَانٍ لِلَّذِي يَطُوفُ عَنْهُ[3] .

ترجمه:

(معاویه بن عمّار در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که به آن حضرت گفتم: طواف می‌کنم از مرد و زن در حالی که آنها در کوفه هستند؟ پس فرمود: بلی، می‌گوید هنگام شروع طواف«خداوندا قبول بفرما از فلانی» برای کسی که از طرف او طواف می‌کند).

جواز انجام طواف به نیابت از حیِّ حاضرِ معذور:

صحیحه معاویة بن عمار:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجّاجِ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قَالَ الْمَبْطُونُ وَ الْكَسِيرُ يُطَافُ عَنْهُمَا وَ يُرْمَي عَنْهُمَا[4] .

ترجمه:

(معاویه بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: به نیابت از کسی که درد شکم و شکستگی دارد، طواف و رَمی جَمَره انجام می‌گردد).

توضیح:

اطلاق این روایت راجع به مبطون، کسیر و شاملِ معذورِ حاضرِ در مکّه می‌باشد.

عدم جواز طواف به نیابت حاضرِ غیرِ معذور:

صحیحه اسماعیل بن عبدالخالق:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُمَرَ الْيَمَانِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ عَبْدِ الْخَالِقِ قَالَ كُنْتُ إِلَي جَنْبِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع وَ عِنْدَهُ ابْنُهُ عَبْدُ اللَّهِ أَوِ ابْنُهُ الَّذِي يَلِيهِ فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ أَصْلَحَكَ اللَّهُ يَطُوفُ الرَّجُلُ عَنِ الرَّجُلِ وَ هُوَ مُقِيمٌ بِمَكَّةَ لَيْسَ بِهِ عِلَّةٌ فَقَالَ لَا لَوْ كَانَ ذَلِكَ يَجُوزُ لَأَمَرْتُ ابْنِي فُلَاناً فَطَافَ عَنِّي سَمَّي الْأَصْغَرَ وَ هُمَا يَسْمَعَانِ[5] .

ترجمه:

(اسماعیل بن عبدالخالق نقل کرده که نزدیک امام صادق(ع) بودم و نزد ایشان فرزندش عبدالله یا فرزند بعدی ایشان قرار داشت، پس شخصی به آن حضرت گفت خداوند به شما خیر دهد، شخصی به نیابت از شخص دیگر طواف می کند در حالی که منوب عنه در مکّه اقامت دارد و علّت و عذری هم در او نیست؟ پس فرمود: نه، چنانچه این کار جایز بود به فرزندم فلانی امر می‌کردم به نیابت از من طواف نماید، فرزند کوچک‌تر را نام برد و آن دو می‌شنیدند).

جواز نیابت از معصومین(علیهم السلام)، احیّاءً و امواتاً:

خبر موسی بن القاسم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيٍّ الْكُوفِيِّ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مَهْزِيَارَ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ الثَّانِي ع قَدْ أَرَدْتُ أَنْ أَطُوفَ عَنْكَ وَ عَنْ أَبِيكَ فَقِيلَ لِي إِنَّ الْأَوْصِيَاءَ لَا يُطَافُ عَنْهُمْ فَقَالَ بَلَي طُفْ مَا أَمْكَنَكَ فَإِنَّ ذَلِكَ جَائِزٌ[6] .

ترجمه:

(موسی بن القاسم نقل کرده است که به امام ابوجعفر ثانی(حضرت جواد«ع») گفتم: قصد داشتم به نیابت از شما و از پدرتان طواف نمایم پس به من گفته شد: به نیابت از اوصیاء نبایستی طواف نمود، پس حضرت فرمود: بلی، طواف کن آنچه برای تو ممکن است، پس بر تو جائز است).

جواز نیابت از میّت:

خبر یحیَی الاَزْرَق:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَبِي عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ يَحْيَي الْأَزْرَقِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع الرَّجُلُ يَحُجُّ عَنِ الرَّجُلِ يَصْلُحُ لَهُ أَنْ يَطُوفَ عَنْ أَقَارِبِهِ فَقَالَ إِذَا قَضَي مَنَاسِكَ الْحجّ فَلْيَصْنَعْ مَا شَاءَ[7] .

ترجمه:

(یحیی الاَزرق نقل کرده است که به امام ابوالحسن(موسی بن جعفر«ع») گفتم: شخص به نیابت از شخص دیگر حج به جا می‌آورد آیا شایسته است که به نیابت از خویشاوندان خودش طواف نماید؟ پس فرمود: هرگاه مناسک حج را تمام کرد، پس انجام دهد آنچه خواهد).

و اما سایر افعال حجّ همانطور که در متن ملاحظه شد، استحباب آنها مستقلاً معلوم نیست، حتّی در مثل سعی بین صفا و مروه.

این مطلب در مورد جمیع افعال حجّ است از قبیل رَمی جمرات یا مَبیت در مِنَی، و تردیدی در آن نیست زیرا دلیلی بر آن نمی‌باشد، فقط در خصوص سعی بین صفا و مروه، بعضی قائل به استحباب آن مستقلا شده‌اند به جهت صحیحه محمد بن قیس که پس از ذکر آن، عدم دلالت آن را بر فرض مزبور، بیان خواهیم نمود.

صحیحه محمد بن قیس:

مُحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ رِئَابٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ قَيْسٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لِرَجُلٍ مِنَ الْأَنْصَارِ إِذَا سَعَيْتَ بَيْنَ الصَّفَا وَ الْمَرْوَةِ كَانَ لَكَ عِنْدَ اللَّهِ أَجْرُ مَنْ حجّ مَاشِياً مِنْ بِلَادِهِ وَ مِثْلُ أَجْرِ مَنْ أَعْتَقَ سَبْعِينَ رَقَبَةً مُؤْمِنَةً[8] .

ترجمه:

(محمد بن قیس از امام باقر(ع) نقل کرده که فرمود: رسول الله(ص) به مردی از انصار فرمود: هرگاه سعی بین صفا و مروه انجام دادی برای تو نزد خدا اجر کسی است که از شهرهایش پیاده حج نموده باشد و مثل اجر کسی که هفتاد بنده مؤمن را آزاد کرده است).

کسانی که قائل به استحباب سعی بین صفا و مروه، مستقلاً هستند، مدّعی ظهور این صحیحه در خصوص آن می‌باشند.

لکن این ادّعا در صورتی مورد قبول بود که صحیحه مزبور در خصوص سعی بین صفا و مروه و مستقلاً بیان می‌شد، به همین صورت که در محاسِن و وسائل(باب 1 از ابواب سعی)، مذکور است.

لکن مرحوم شیخ در تهذیب( ج5، ص20)، و مرحوم صدوق در الفقیه(ج2، ص 130) همین حدیث را به نقل از امام باقر(ع) و ایشان از رسول الله(ص)، در ضمنِ شمردنِ ثواب های مترتّب بر افعال حجّ، ذکر کرده اند و در وسائل نیز به همین ترتیب و با این آدرس نقل شده است(وسائل الشیعه جلد ۸ باب ۲ از ابواب اقسام الحجّ حدیث ۷).

بنابراین منظور، همان سعی بین صفا و مروه ای هست که در بین افعال حج یا عمره انجام می‌شود.

فتحصّل:

سعی بین صفا و مروه هم مانند دیگر افعال حجّ، استحباب آن مستقلاً، منتفی است.