موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /بررسی شرط استطاعت بدنیّه در وجوب حجّ

متن:

مَسْألَةٌ يُشْتَرَطُ في وُجوبِ الحَجِّ الاسْتِطَاعَةُ اَلْبَدَنِيَّةُ فَلَوْ كَانَ مَرِيضاً لاَ يَقْدِرُ عَلَى اَلرُّكُوبِ أو كانَ حَرَجاً عَلَيْهِ وَ لَوَ عَلَى الْمَحْمِلِ أَوِ الْكَنِيسَةِ لَمْ يَجِبْ وكذا لَوْ تَمَكَّنَ مِنَ الرُّكُوبِ عَلَى الْمَحْمِلِ لَكِنْ لَمْ يَكُنْ عِنْدَهُ مُؤُنَتُهُ وَكَذا لَوِ احْتَاجَ إلى خادِمٍ وَلَم يَكُن عِندَهُ مُؤُنَتُهُ.

ترجمه:

(در وجوب حجّ، استطاعت بدنیّه، شرط است پس اگر شخص، مریض بود و قدرت بر سوار شدن بر مرکب نداشت یا برای وی حرجی بود هرچند بر کجاوه یا هودج، حجّ واجب نمی‌باشد و همینطور اگر امکان سوار شدن بر محمل را دارد لکن هزینه آن را ندارد).

در اینکه صحّت بدن از شرایط وجوب حجّ است، خلافی بین فقهاء نمی‌باشد بنابراین اگر شخص، بیمار باشد به نحوی که قدرت انجام حجّ را ندارد فاقد یکی از شروط استطاعت است و حجّ بر او واجب نیست.

نصوصی بر این مسئله دلالت دارند:

صحیحه هِشام بن الحَکَم:

وَ فِي كِتَابِ التَّوْحِيدِ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا مَا يَعْنِي بِذَلِكَ قَالَ مَنْ كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًّي سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ[1] .

ترجمه:

(هِشام بن حَکَم از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به قول خداوند عَزّوجَلّ«وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حجّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا» در پاسخ این سؤال که چه قصد نموده است خداوند از آن؟ آن حضرت(ع) فرمود: کسی که صحت بدن دارد و راه برای او گشوده است و توشه ومرکب دارد).

صحیحه محمّد بن یَحْیَی الخَثْعَمی:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي الْخَثْعَمِيِّ قَالَ سَأَلَ حَفْصٌ الْكُنَاسِيُّ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع وَ أَنَا عِنْدَهُ عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا مَا يَعْنِي بِذَلِكَ قَالَ مَنْ كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًّي سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَهُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ الْحَجَّ أَوْ قَالَ مِمَّنْ كَانَ لَهُ مَالٌ فَقَالَ لَهُ حَفْصٌ الْكُنَاسِيُّ فَإِذَا كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًّي فِي سَرْبِهِ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ فَلَمْ يَحُجّ فَهُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ الْحَجَّ؟ قَالَ نَعَمْ[2] .

ترجمه:

(محمد بن یحیی خَثْعَمی نقل کرده است که حَفْص کُناسیّ از امام صادق(ع) سوال کرد در حالی که من نزد وی بودم، راجع به قول خداوند عَزّوجَلّ«وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا»، چه قصدی از آن داشته است؟ فرمود: کسی که صحت بدن دارد و راه برای وی باز است و توشه و مَرکب دارد، پس او از کسانی است که استطاعت حجّ دارد یا فرمود: از کسانی است که دارای مال است، پس حَفص کُناسی به آن حضرت گفت: اگر کسی صحت بدن دارد و راه برای وی گشوده است و توشه و مَرکب دارد، پس حجّ به جا نیاورد آیا او استطاعت حجّ دارد؟ فرمود: آری).

خبر فضل بن شاذان:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِإِسْنَادِهِ الْآتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع فِي كِتَابِهِ إِلَي الْمَأْمُونِ قَالَ وَ حِجُّ الْبَيْتِ فَرِيضَةٌ عَلَي مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَ السَّبِيلُ الزَّادُ وَ الرَّاحِلَةُ مَعَ الصِّحَّةِ[3] .

ترجمه:

(فضل بن شاذان از امام رضا(ع) نقل کرده که در نامه آن حضرت به مأمون فرموده است و حِجُّ البَیْتِ، واجب است بر کسی که استطاعت داشته باشد و سَبیل عبارت است از توشه و مرکب با صحّت).

خبر عبدالرّحمان بن سَیابَه:

الْعَيَّاشِيُّ فِي تَفْسِيرِهِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ سَيَابَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا قَالَ مَنْ كَانَ صَحِيحاً فِي بَدَنِهِ مُخَلًي سَرْبُهُ لَهُ زَادٌ وَ وَ رَاحِلَةٌ فَهُوَ مُسْتَطِيعُ اَلْحَجِّ[4] .

ترجمه:

(عبدالرّحمن بن سَیابَه نقل کرده است از امام صادق(ع) راجع به قول خداوند«وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا» فرمود کسی که صحّت بدن دارد، راه بر او باز باشد، توشه و مرکب داشته باشد، پس او استطاعت حجّ دارد).

با توجه به نصوص مذکوره، نتیجه این است:

1- چنانچه کسی بیمار است و قدرت بر رکوب دابّه ندارد و همینطور قدرت رکوب بر محمل و کنیسه هم برای وی منتفی است، حجّ بر وی واجب نیست کما اینکه اگر در اثر بیماری، قدرت بر سفر زمینی حجّ و سفر هوایی حجّ را نداشته باشد، که حجّ بر وی واجب نمی‌باشد.

2- در صورتی که در اثر بیماری، قدرت بر رکوب دابّه ندارد لکن قدرت رکوب بر محمل و کنیسه را دارد اما هزینه آن را ندارد، حجّ بر وی واجب نیست کما اینکه اگر در اثر بیماری، قدرت بر سفر زمینی حجّ ندارد اما قدرت سفر هوایی حجّ را دارد لکن هزینه آن برایش مقدور نمی‌باشد، که حجّ بر او واجب نمی‌باشد.

۳- در فرضی که بیمار است و قدرت بر سفر حجّ منفرد و به تنهایی را ندارد، لکن قدرت بر سفر حجّ با همراهی خادم و مساعِد را دارد اما هزینه آن را ندارد، حجّ بر وی واجب نخواهد بود.

اکنون ببینیم در دو وجه اخیر، عدم وجوب حجّ، مستند به لحاظ بیماری است یا مستند به لحاظ کمبود مالی می‌باشد؟

ثمره این مطلب چنین است که اگر عدم وجوب حجّ، مستند به عدم تمکّن مالی باشد، حجّ یکباره ساقط خواهد بود زیرا که اساساً استطاعت، منتفی است، طبعاً نائب گرفتن برای انجام حجّ، هم واجب نمی‌باشد، اما چنانچه عدم وجوب حجّ، مستند به بیماری باشد نائب گرفتن، واجب خواهد بود به جهت آنچه در بعض نصوص وجود دارد، از جمله:

صحیحه حلبیّ:

وَ عَنْهُ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ إِنْ كَانَ مُوسِراً وَ حَالَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ الْحَجِّ مَرَضٌ أَوْ حَصْرٌ أَوْ أَمْرٌ يَعْذِرُهُ اللَّهُ فِيهِ فَإِنَّ عَلَيْهِ أَنْ يُحِجَّ عَنْهُ مِنْ مَالِهِ صَرُورَةً لَا مَالَ لَهُ[5] .

ترجمه:

(حلبیّ در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: و اگر شخص در یُسر و استطاعت مالی باشد و بین او و انجام حجّ، بیماری حائل گردیده است یا محصور بودن یا امری که خداوند او را معذور داشته است، پس بایستی کسی که حجّ نرفته و استطاعت مالی نداشته باشد، به نیابت از او و با مال وی، حجّ به جا آورد).

روایت محمّد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ بُرَيْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ كَانَ عَلِيٌّ(ع) يَقُولُ لَوْ أَنَّ رَجُلًا أَرَادَ الْحَجَّ فَعَرَضَ لَهُ مَرَضٌ أَوْ خَالَطَهُ سَقَمٌ فَلَمْ يَسْتَطِعِ الْخُرُوجَ فَلْيُجَهِّزْ رَجُلًا مِنْ مَالِهِ ثُمَّ لْيَبْعَثْهُ مَكَانَهُ[6] .

ترجمه:

(محمّد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که امام علی(ع) می‌فرمود: اگر شخص، قصد انجام حجّ داشت، پس بیماری بر او عارض شد یا درد، وارد بدن او گردید، پس قدرت خارج شدن نداشت، پس تجهیز کند شخصی را از مال خودش، سپس بفرستد وی را به جای خود).