موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /ادامه بررسی کفایت حجّ بذلی از حجّ واجب

متن:

مَسْأَلَةُ الْحَجُّ البَذْلِى مُجْزٍ عَنْ حَجَّةِ الْإِسْلَامِ فَلَا يَجِبُ عَلَيْهِ إِذَا اسْتَطَاعَ مَالاً بَعْدَ ذَلِكَ عَلَى الْأَقْوَى.

ترجمه:

(حجّ بذلی، کفایت از حجّة الاسلام می‌نماید، پس واجب نیست بر شخص، حجّ به جا آورد، بنابر أقوی).

شرح:

دلیل بر این مسأله، صحیحه معاویة بن عمّار است:

صحیحه معاویه بن عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ أَيُّوبَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ فَحجّ بِهِ رَجُلٌ مِنْ إِخْوَانِهِ أَ يُجْزِيهِ ذَلِكَ عَنْهُ عَنْ حجّةِ الْإِسْلَامِ أَمْ هِيَ نَاقِصَةٌ قَالَ بَلْ هِيَ حجّةٌ تَامَّةٌ[1] .

ترجمه:

(معاویة بن عمّار نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم شخصی مال برای او نیست، پس یکی از برادرانش هزینه حجّ او را می‌دهد، آیا مجزی از حجّة الاسلام می‌باشد یا اینکه ناقصه است؟ فرمود: بلکه آن، حجّ تامه است).

مشهور بین اصحاب همین است که حجّ بذلی، مجزی از حجّة الاسلام می‌باشد و چنانچه بعداً استطاعت مالی پیدا کرد، حجّ بر وی واجب نخواهد بود.

اما مرحوم شیخ(ره) در کتاب استبصار(ج 2، ص۱۴۳) قائل شده‌اند که اگر کسی حجّ بذلی به جا آورد و سپس یُسر و استطاعت مالی پیدا کرد، واجب است که دوباره حجّ انجام دهد و به صحیحه فضل بن عبدالملک استدلال نموده اند:

صحیحه فضل بن عبدالملک:

وَ عَنْ حُمَيْدِ بْنِ زِيَادٍ عَنِ ابْنِ سَمَاعَةَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ رَجُلٍ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ فَحَجَّ بِهِ أُنَاسٌ مِنْ أَصْحَابِهِ أَقَضَي حَجَّةَ الْإِسْلَامِ قَالَ نَعَمْ فَإِنْ أَيْسَرَ بَعْدَ ذَلِكَ فَعَلَيْهِ أَنْ يَحُجَّ قُلْتُ هَلْ تَكُونُ حَجَّتُهُ تِلْكَ تَامَّةً أَوْ نَاقِصَةً إِذَا لَمْ يَكُنْ حَجَّ مِنْ مَالِهِ قَالَ نَعَمْ قُضِيَ عَنْهُ حَجَّةُ الْإِسْلَامِ وَ تَكُونُ تَامَّةً وَ لَيْسَتْ بِنَاقِصَةٍ وَ إِنْ أَيْسَرَ فَلْيَحُجَّ[2] …

ترجمه:

(عبدالملک از امام صادق(ع) نقل کرده است که از آن حضرت سوال کردم راجع به شخصی که مالی نداشته است، پس کسانی از اصحاب وی، هزینه حجّ او را پرداخته‌اند، آیا حجّة الاسلام را گذرانده است؟ فرمود: بلی، پس اگر بعداً یُسر و استطاعت مالی پیدا کرد، پس بر عهده او هست که حجّ به جا آورد، گفتم آیا آن حجّ وی، تامّه بوده و یا ناقصه، در حالی که از مال خودش حجّ انجام نداده است؟ فرمود: بلی، حَجّة الاسلام از او واقع شده است و تامّه است و ناقصه نیست و چنانچه یُسر و استطاعت مالی پیدا کرد، حجّ به جا آورد).

و همینطور خبر ابوبصیر که مؤیّد آن است:

خبر ابوبصیر:

وَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَوْ أَنَّ رَجُلًا مُعْسِراً أَحَجَّهُ رَجُلٌ كَانَتْ لَهُ حَجَّةٌ فَإِنْ أَيْسَرَ بَعْدَ ذَلِكَ كَانَ عَلَيْهِ الْحَجُّ [3] …

ترجمه:

(ابوبصیر از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: اگر شخص تنگدستی را شخص دیگری حجّ دهد(هزینه حجّ وی را بپردازد) برای او حجّی می باشد، پس چنانچه بعداً یُسر و استطاعت مالی پیدا کرد، حج بر عهده او خواهد بود).

شایان ذکر است که این روایت ضعیف است به لحاظ علی بن ابی حمزه البطائی.

اما نحوه استدلال مرحوم شیخ(ره) در استبصار چنین است که صحیحه معاویه بن عمّار دالّ بر صحّت حجّ و تامّه بودن آن با صحیحه فضل بن عبدالملک، دالّ بر وجوب انجام حجّ، بر فرض حصول یُسر و استطاعت مالی، منافاتی ندارد، زیرا صحیحه معاویه بن عمّار، خبر می‌دهد از اینکه حجّ بذلی وی صحیح است و ثواب بر آن مترتّب می‌باشد و در این خصوص، خلافی نیست اما صحیحه فضل بن عبدالملک خبر می دهد از وجوب حجّ در فرض حصول یُسر و استطاعت مالی که مطابق با اصول صحیحه‌ای است که ادلّه و اخبار بر آن دلالت دارند.

لکن مرحوم شیخ(ره) در کتاب التهذیب(ج5، ص7)، مطلب را به عکس آنچه در استبصار بیان داشته، ذکر نموده اند.

ابتدا صحیحه معاویة بن عمّار را که صریح در اِجزاء حَجّة الاسلام است، نقل نموده و سپس صحیحه فضل بن عبدالملک رامتذکر شده و آن را حمل بر استحباب کرده‌اند.

أقول:

وجه اَصَحّ همین است که مشهور فقهاء و خود مرحوم شیخ(ره) هم در تهذیب بیان داشته‌اند، چنانچه حجّ بذلی را در حال تنگدستی به جا آورده، پس از حصول استطاعت مالی دوباره انجام دادن حجّ، حمل بر استحباب می‌گردد.

علاوه بر آنچه ذکر شد صحیحه جمیل بن دَرّاج، مؤیِّد حمل مزبور می‌باشد:

صحیحه جمیل بن دَرّاج:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ جَمِيلِ بْنِ دَرَّاجٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي رَجُلٍ لَيْسَ لَهُ مَالٌ حجّ عَنْ رَجُلٍ أَوْ أَحجّهُ غَيْرُهُ ثُمَّ أَصَابَ مَالًا هَلْ عَلَيْهِ الْحجّ فَقَالَ يُجْزِي عَنْهُمَا جَمِيعاً[4] .

ترجمه:

(جمیل بن دَرّاج از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به شخصی که مالی نداشته و به نیابت کسی، حجّ به جا آورده یا دیگری هزینه حجّ وی را به بذل نموده است، سپس صاحب مال گردیده، آیا حجّ بر عهده وی می‌باشد؟ پس فرمود: از هر دو نفر آن ها مُجزی خواهد بود).

توضیح آنکه:

ضمیر در«يُجْزِي عَنْهُمَا جَمِيعاً»به مبذول له و منوب عنه عود می‌نماید و معنای آن چنین است که همانطور که حجّ انجام شده به نیابت، برای منوب عنه مجزی است، برای کسی هم که حجّ به او بذل گردیده، مجزی می‌باشد.