موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /بررسی حصول استطاعت در حجّ بذلی و کفایت آن از حجّ واجب

متن:

مَسْأَلَةٌ إِذَا لَمْ يَكُنْ لَهُ زَادٌ وَ رَاحِلَةٌ وَ لَكِنْ قِيلَ لَهُ حُجَّ وَ عَلَىَّ نَفَقَتُكَ وَ نَفَقَةُ عِيَالِكَ وَجَبَ عَلَيْهِ وَ كَذَا لَوْ قَالَ حُجَّ بِهَذَا الْمَالِ وَ كَانَ كَافِياً لَهُ ذَهَاباً وَ إِيَاباً وَ لِعِيَالِهِ فَتَحْصُلُ الاستِطاعَةُ بِبَذلِ النَّفَقَةِ كَما تَحْصُلُ بِمِلْكِها.

ترجمه:

(هرگاه شخص، زاد و راحله برای سفر حجّ نداشته باشد و لکن به او گفته شود حجّ را انجام بده و نفقه تو و عائله تو به عهده من است، بر او واجب می‌شود که حجّ به جا آورد و همچنین اگر به وی بگوید با این مال حجّ به جا آور و برای رفت و برگشت و هزینه عائله اش کافی باشد، پس استطاعت حاصل می‌شود با بذل نفقه، همانطور که حاصل می‌شود با مالک بودن).

شرح:

خلافی بین اصحاب نیست در وجوب حجّ به بذل، اعم از اینکه به شخص گفته شود، حجّ به جا آور و نفقه تو بر عهده من خواهد بود یا اینکه مالی به او بدهد که با آن حجّ انجام دهد و در صورتی که زمان گذشت و حجّ به جا نیاورد، حجّ بر وی مستقر شده است، بر این حکم ادعای اجماع گردیده است.

بیان مرحوم صاحب جواهر(ره):

لَوْ بُذِلَ لَهُ زَادٌ وَرَاحِلَةٌ ونَفَقَةٌ لَهُ بِأَنِ اسْتَصْحَبَ فِي الْحَجِّ وأُعْطِيَ نَفَقَةٌ لِعِيالِهِ إنْ كَانُوا أو قِيلَ لَهُ حُجَّ وعَلَيَّ نَفَقَتُكَ ذَهاباً وإياباً ونَفَقَةُ عِيالِكَ أو لَكَ هَذا تَحُجُّ بِهِ وَ هَذَا لِنَفَقَةِ عِيالِكَ أو اَبْذُلُ لَكَ استِطاعَتَكَ لِلْحَجِّ أوْ نَفَقَتَكَ لِلْحَجِّ وَ لِلإِيَابِ وَ لِعِيَالِكَ أوْ لَكَ هذا لِتَحُجَّ بِمَا يَكْفِيكَ مِنْهُ وتُنْفِقَ بِالْبَاقِي عَلى عِيَالِك وَ نَحْوُ ذلِكَ وَجَبَ عَلَيهِ الْحَجُّ مِنْ حَيثُ الاِسْتِطاعَةِ إِجْمَاعاً مَحْكِيّاً في الخِلافِ وَ الْغُنْيَةِ وظَاهِرِ التَّذْكِرَةِ والْمُنْتَهَى وَ غَيرِهِما إِنْ لَمْ يَكُن مُحَصَّلاً وَ هُوَ الحُجّةُ بَعدَ النُّصوصِ المُستَفيضَةِ أوِ المُتَواتِرَة[1] ...

ترجمه:

(و چنانچه بر شخص بذل شود، زاد راحله و نفقه‌ای که همراه ببرد در سفر حجّ و در صورتی که دارای عائله باشد نفقه آن ها هم عطاء شود یا به او گفته شود: حجّ به جا آور و بر عهده من نفقه تو در رفت و برگشت و نفقه عائله تو خواهد بود یا این مال برای تو هست که با آن حجّ به جا آوری و این برای نفقه عائله تو هست یا بذل می‌کنم برای تو آنچه موجب استطاعت تو برای حجّ گردد یا نفقه تو برای حجّ و هزینه بازگشت تو باشد و برای عائله تو یا این مال برای تو هست تا حجّ آوری با هر مقدار از آن که کافی باشد و بقیه را صَرف نفقه عائله نمایی و از این قبیل عبارات، واجب می‌شود بر او حجّ از حیث استطاعت، به اجماع منقول در کتاب‌های خلاف و غُنیه و ظاهر تذکرة و مُنتهی و غیر این دو، اگر اجماع محصَّل نباشد و آن حجّت است بعد از نصوص مستفیضه یا متواتره…).

نصوصی که بر این مسئله دلالت دارند:

صحیحه عَلاء بن رَزین:

وَ رَوَاهُ الصَّدُوقُ فِي كِتَابِ التَّوْحِيدِ عَنْ أَبِيهِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَي بْنِ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ وَ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ جَعْفَرٍ جَمِيعاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ(ع) عَنْ قَوْلِ اللّهِ عَزَّوجَلَّ وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا، قَالَ يَكُونُ لَهُ مَا يَحُجُّ بِهِ قُلْتُ فَمَنْ عُرِضَ عَلَيْهِ فَاسْتَحْيَا قَالَ هُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ[2] .

ترجمه:

(علاء ابن رزین نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به قول خداوند عزّوجلّ«وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا» فرمود: بوده باشد برای او آنچه که به وسیله آن حجّ به جا آورد، گفتم: پس کسی که به او بخشیده شده است پس حیا می‌کند، فرمود: او از کسانی است که مستطیع است).

صحیحه محمّد بن مسلم:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنِ الْعَلَاءِ بْنِ رَزِينٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع فَإِنْ عُرِضَ عَلَيْهِ الْحَجُّ فَاسْتَحْيَا قَالَ هُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ الْحَجَّ وَ لِمَ يَسْتَحْيِی[3] .

ترجمه:

(محمّد بن مسلم در حدیثی نقل کرده است که به امام باقر(ع) گفتم: اگر بخشیده شد به کسی برای انجام حجّ، پس حیاء کرد. فرمود: او از کسانی است که استطاعت حجّ دارد و برای چه حیاء می کند؟).

صحیحه حلبیّ:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ لَهُ فَإِنْ عُرِضَ عَلَيْهِ مَا يَحُجُّ بِهِ فَاسْتَحْيَا مِنْ ذَلِكَ أَ هُوَ مِمَّنْ يَسْتَطِيعُ إِلَيْهِ سَبِيلًا قَالَ نَعَمْ مَا شَأْنُهُ يَسْتَحْيِی[4] .

ترجمه:

(حلبیّ در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که گفتم به ایشان پس اگر بخشیده شد به کسی آنچه با آن حجّ به جا آورد، پس حیا کرد از آن، آیا از کسانی است که مستطیع می‌باشد؟ فرمود: بلی، برای چه حیاء ‌کند؟).

صحیحه معاویة بن عمّار:

وَ بِهَذَا الْإِسْنَادِ عَنِ الحُسَیْنِ بْنِ سَعِیدٍ عَنْ فَضَالَةَ بْنِ اَیّوبَ عَنْ مُعاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ فَإِنْ كَانَ دَعَاهُ قَوْمٌ أَنْ يُحِجُّوهُ فَاسْتَحْيَا فَلَمْ يَفْعَلْ فَإِنَّهُ لَا يَسَعُهُ إِلَّا أَنْ يَخْرُجَ وَ لَوْ عَلَي حِمَارٍ أَجْدَعَ أَبْتَرَ[5] .

ترجمه:

(معاویة بن عمّار در حدیثی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: پس اگر قومی او را فراخواندند که وی را حجّ دهند، پس حیاء کرد و انجام نداد، پس او ناگزیر است برای انجام حجّ خارج شود، هرچند با الاغی که بینی یا گوش بریده، دُم بریده باشد).

صحیحه هشام بن سالم عن أبی بصیر:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ مَنْ عُرِضَ عَلَيْهِ الْحجّ وَ لَوْ عَلَي حِمَارٍ أَجْدَعَ مَقْطُوعِ الذَّنبِ فَأَبَي فَهُوَ مُسْتَطِيعٌ لِلْحَجِّ[6] .

ترجمه:

(هشام بن سالم از ابوبصیر نقل کرده که گفت: شنیدم از امام صادق(ع) که می‌فرمود: کسی که حجّ بر او عرضه شود و هر چند با الاغ بینی یا گوش بریده، دُم بریده، پس امتناع ورزید، پس او مستطیع برای حجّ می‌باشد).

خبر ابی اُسامَة:

عَنْ أَبِي أُسَامَةَ زَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِهِ وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا قَالَ سَأَلْتُهُ مَا السَّبِيلُ قَالَ يَكُونُ لَهُ مَا يَحُجُّ بِهِ قُلْتُ أَرَأَيْتَ إِنْ عُرِضَ عَلَيْهِ مَالٌ يَحُجُّ بِهِ فَاسْتَحْيَا مِنْ ذَلِكَ قَالَ هُوَ مِمَّنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا[7] …

ترجمه:

(ابی اُسامَة از امام صادق(ع) نقل کرده است راجع به قول خداوند«وَ لِلَّهِ عَلَي النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا» گفت: سوال کردم منظور از سبیل چیست؟ فرمود: برای او باشد آنچه با آن حجّ به جا آورد. گفتم: نظر شما چیست اگر مالی به او عرضه و بخشیده شود که با آن حجّ انجام دهد، پس حیاء کند از آن؟ فرمود: او از کسانی است که استطاعت دارد).