موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /بررسی شرط دوم از شروط وجوب حجّ

متن:

الثَّانِى مِنَ الشُّرُوطِ الْحُرِّيَّةُ فَلَا يَجِبُ عَلَى الْمَمْلُوكِ و إِنْ أَذِنَ لَهُ مَوْلاَهُ وَ كَانَ مُسْتَطِيعاً مِنْ حَيْثُ اَلْمَالِ بِنَاء عَلَى مَا هُوَ اَلْأَقْوَى مِنَ اَلْقَوْلِ بِمُلْكِهِ أَوْ بَذَلَ لَهُ مَوْلاهُ اَلزَّادَ وَ الرَّاحِلَةَ نَعَمْ لَوْ حجّ بِإِذْنِ مَوْلاَه صح بِلاَ إِشْكَالٍ وَ لَكِنْ لاَ يُجزِيه عَنْ حَجّةِ اَلْإِسْلاَمِ فَلَوْ أُعْتِقَ بَعْدَ ذَلِكَ أَعَادَ لِلنُّصُوص.

ترجمه:

(دوم از شروط، عبارت است از حُرّ بودن، پس حجّ بر مملوک واجب نخواهد بود هرچند مولای او اجازه حجّ به وی داده باشد و از حیث مال هم مستطیع باشد بنابر آنچه اقوی هست از این جهت که می‌تواند مالک مال باشد یا مولایش زاد و راحله را به او بذل نموده باشد، ولی چنانچه حجّ را با اذن مولایش به جا آورد، صحیح است و اشکالی در آن نیست ولکن مُجزی از حَجّة الاسلام نخواهد بود بنابراین چنانچه بعداً آزاد شد، بایستی حجّ را اعاده نماید.

شرح:

در شرط حُرّیت برای وجوب حجّ، خلافی نیست و مرحوم محقق(ره) در معتبر و مرحوم علامه(ره) در منتهی، اجماع فقهاء را بر آن ثابت دانسته و متذکر شده‌اند که انجام حجّ بر مملوک واجب نمی‌باشد.

نصوصی هم بر آن دلالت دارند که مرحوم مصنّف(ره)، بعض از آنها را متذکر شده‌اند:

صحیحه فضل بن یونس:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ يُونُسَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ(ع) … «اِلی اَنْ قالَ» فَلَيْسَ عَلَي الْمَمْلُوكِ حَجٌّ وَ لَا عُمْرَةٌ حَتَّي يُعْتَقَ[1] .

ترجمه:

(فضل بن یونس از امام ابوالحسن موسی(ع) نقل کرده است تا آنجا که فرمود» پس بر مملوک، نه حجّ است و نه عمره تا وقتی که آزاد گردد).

صحیحه علی بن جعفر:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي بْنِ جَعْفَرٍ ع قَالَ الْمَمْلُوكُ إِذَا حَجَّ ثُمَّ أُعْتِقَ فَإِنَّ عَلَيْهِ إِعَادَةَ الْحجّ[2] .

ترجمه:

(علی بن جعفر از برادرش موسی بن جعفر(ع) نقل کرده است که فرمود: چنانچه مملوک، حجّ به جا آورد، سپس آزاد شود، پس اعاده حجّ به عهده وی است).

خبر مِسْمَع بن عبدِ المَلِک:

وَ عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ شَمُّونٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ الْأَصَمِّ عَنْ مِسْمَعِ بْنِ عَبْدِ الْمَلِكِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ وَ لَوْ أَنَّ مَمْلُوكاً حَجَّ عَشْرَ حِجَجٍ ثُمَّ أُعْتِقَ كَانَتْ عَلَيْهِ فَرِيضَةُ الْإِسْلَامِ إِذَا اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا[3] .

ترجمه:

(مَسْمَع بن عبدالمَلِک از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: و اگر مملوک، دَه مرتبه حجّ به جا آورد سپس آزاد شود، بر عهده او حَجّة الاسلام خواهد بود چنانچه استطاعت داشته باشد).

صحیحه عبدالله بن سِنان:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْمَمْلُوكَ إِنْ حَجَّ وَ هُوَ مَمْلُوكٌ أَجْزَأَهُ إِذَا مَاتَ قَبْلَ أَنْ يُعْتَقَ وَ إِنْ أُعْتِقَ فَعَلَيْهِ الْحَجُّ[4] .

ترجمه:

(عبدالله بن سِنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: اگر مملوک در حال مملوک بودن، حجّ به جا آورد برای او مُجزی است؛ چنانچه قبل از آزاد شدن فوت نماید و در صورتی که آزاد گردد، پس حجّ بر عهده وی خواهد بود).

خبر اَبان بن الحَکَم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبَانِ بْنِ الْحَكَمِ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ الصَّبِيُّ إِذَا حُجَّ بِهِ فَقَدْ قَضَي حجّةَ الْإِسْلَامِ حَتَّي يَكْبَرَ وَ الْعَبْدُ إِذَا حُجَّ بِهِ فَقَدْ قَضَي حجّةَ الْإِسْلَامِ حَتَّي يُعْتَقَ[5] .

ترجمه:

(اَبان بن حَکَم نقل کرده است که از امام صادق(ع) شنیدم که می‌فرمود: هرگاه کودک حجّ داده شود، پس حَجّة الاسلام را انجام داده است تا زمانی که کبیر شود(به سن بلوغ برسد) و عبد، هرگاه حجّ داده شود، پس حَجّة الاسلام را انجام داده است تا زمانی که آزاد گردد).

خبر حَکَم بن حُکَیْمِ الصَّیْرَفی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَي عَنِ السِّنْدِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ أَبَانٍ عَنْ حَكَمِ بْنِ حُكَيْمٍ الصَّيْرَفِيِّ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع يَقُولُ أَيُّمَا عَبْدٍ حَجَّ بِهِ مَوَالِيهِ فَقَدْ قَضَي حجّةَ الْإِسْلَامِ[6] .

ترجمه:

(حَکَم بن حُکَیْمِ الصَّیْرَفی نقل کرده است که شنیدم از امام صادق(ع) که می‌فرمود: هر عبدی که مَوالِیَش، وی را حجّ دهند، پس حَجّة الاسلام را به جا آورده است).

توضیح:

با توجه به نصوص قبلی، این دو روایت(اَبان بن الحَکَم و حَکَم بن حُکَیْم) حمل می‌شود بر ادراک ثواب حجّ یا حمل می‌شود بر اینکه حجّ برای وی مجزی است تا زمانی که مملوک است.