موضوع: كتاب الحج/شرائط وجوب حجة الإسلام /حجّة الاسلام و بررسی ادلّه آن

متن:

وَ لاَ يَجِبُ فى أَصْلِ اَلشَّرْعِ إِلاَّ مَرَّةً وَاحِدَةً فِى تَمَامِ الْعُمْرِ وَ هُوَ المُسَمّى بِحَجَّةِ الإِسْلامِ أَى الْحَجُّ الَّذِى بُنِیَ عَلَيْهِ الْإِسْلَامُ مِثْلَ الصَّلَاةِ وَ الصَّوْمِ وَ الْخَمْسِ وَ اَلزَّكَاةِ وَ مَا نُقِلَ عَنِ الصَّدُوقِ فِى الْعِلَلِ مِنْ وُجُوبِهِ عَلَى أَهْلِ الْجِدَةِ كُلَّ عَامٍ عَلَى فَرْضِ ثُبُوتِهِ شَاذَ مُخَالِفٌ لِلْإِجْماعِ وَ اَلْأَخْبَارِ وَ لاَ بُدَّ مِنْ حَمْلِهِ عَلَى بَعْضِ اَلْمَحَامِلِ كَالْأَخْبَارِ الوارِدَةِ بِهذا المَضْمُونِ مِنْ إِرَادَةِ الِاسْتِحْبَابِ الْمُؤَكَّدِ أَوِ الوُجُوبِ عَلَى البَدَلِ بِمَعْنى أَنَّهُ يَجِبُ عَلَيْهِ فِى عَامِهِ وَ إِذَا تَرَكَهُ فَفِى اَلْعَامِ اَلثّانِى وَ هَكَذَا وَ يُمْكِنُ حَمْلُهَا عَلَى الْوُجُوبِ الكِفائِىّ فَإِنَّهُ لاَ يَبْعُدُ وُجُوبُ الْحَجِّ كِفَايَةً عَلَى كُلِّ أَحَدٍ فى كُلِّ عَامٍ إِذَا كَانَ مُتَمَكِّناً بِحَيْثُ لاَ تَبْقَى مَكَّةُ خَالِيَةٌ عَنِ الْحُجّاجِ لِجُمْلَةٍ مِنَ الأخْبارِ الدَّالَّةِ عَلَى أَنَّهُ لَا يَجُوزُ تَعْطِيلُ الْكَعْبَةِ عَنِ الْحَجِّ وَ الأخْبارِ الدَّالَّةِ عَلَى أَنَّ عَلَى الْإِمَامِ (ع) كَمَا فى بَعْضِهَا وَ عَلَى الْوَالِى كَمَا فى آخَرٍ أَنْ يُجْبِرَ النَّاسَ عَلَى الْحجّ وَ الْمُقَامِ فِى مَكَّةِ وَ زِيَارَةِ الرَّسولِ(ص) وَ الْمُقَامِ عِنْدَهُ وَ اَنَّه إنْ لَمْ يَكُنْ لَهُمْ مالٌ أنْفَقَ عَلَيهِم مِن بَيْتِ المالِ.

ترجمه:

(و واجب نیست در اصل شرع، مگر یک مرتبه در تمام عمر و آن نامیده شده به حجّةُ الاِسْلام یا حجّی که بنا نهاده شده بر آن اسلام مانند نماز و روزه و خمس و زکات و آنچه نقل شده از صدوق در عِلَلُ الشّرائع، از وجوب حجّ هر ساله بر اهل ثروت؛ بر فرض ثبوت آن، بر خلاف اجماع و اخبار و ناگزیر از حمل آن بر بعضی محامل همانند اخبار به این مضمون از اراده استحباب موکَّد یا وجوب علی البدل به معنی اینکه واجب است بر او در سال استطاعت وی و چنانچه آن را ترک نمود، در سال دوم و به همین ترتیب و ممکن است حمل آن بر وجوب کفائی؛ پس بعید نیست حجّ، واجب کفائی باشد بر هر فردی در هر سال، چنانچه متمکّن باشد به گونه‌ای که مکّه خالی از حجّاج نباشد به دلیل تعدادی از اخبار دالّ بر اینکه جائز نیست تعطیل کعبه از حجّ و اخباری که دلالت بر اینکه بر امام(ع)(همان طور که در بعض آنها هست) و بر والی(همانطور که در بعض دیگر است) تکلیف است که مجبور کند مردم را بر حجّ و اقامت در مکّه و زیارت رسول(ص) و اقامت نزد وی و چنانچه مالی برای آن ها نباشد، از بیت المال به آن ها بپردازد).

شرح:

دلیل بر اینکه در تمام عمر تنها یک مرتبه انجام حجّ، واجب است علاوه بر اجماع مسلمین و سیره قطعیّه مستمره، نصوصی است که وارد شده است، از جمله:

صحیحه هشام بن سالم:

أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيُّ فِي الْمَحَاسِنِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ مَا كَلَّفَ اللَّهُ الْعِبَادَ إِلَّا مَا يُطِيقُونَ إِنَّمَا كَلَّفَهُمْ فِي الْيَوْمِ وَ اللَّيْلَةِ خَمْسَ صَلَوَاتٍ إِلَي أَنْ قَالَ وَ كَلَّفَهُمْ حجّةً وَاحِدَةً وَ هُمْ يُطِيقُونَ أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ[1] .

ترجمه:

(هشام بن سالم از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: خداوند تکلیف نمی‌کند بر بندگان، مگر آنچه را طاقت داشته باشند، به تحقیق که تکلیف فرموده ایشان را به پنج نماز در روز و شب تا جایی که فرمود: و بر ایشان تکلیف نموده است یک حجّ، در حالی که بیش از آن هم طاقت دارند).

روایت فضل بن شاذان:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ فِي الْعِلَلِ وَ عُيُونِ الْأَخْبَارِ بِالْإِسْنَادِ الْآتِي عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ إِنَّمَا أُمِرُوا بِحجّةٍ وَاحِدَةٍ لَا أَكْثَرَ مِنْ ذَلِكَ لِأَنَّ اللَّهَ وَضَعَ الْفَرَائِضَ عَلَي أَدْنَي الْقُوَّةِ…[2]

ترجمه:

(فضل بن شاذان از امام رضا(ع) نقل کرده است که فرمود: به تحقیق(مردم) امر شده‌اند به یک حجّ، نه بیشتر از آن، زیرا خداوند واجبات را وضع فرموده متناسب با کمترین قدرت…).

نقل اقوال بعض فقهاء عِظام:

قالَ صاحبُ الجواهر:

لا يَجِبُ بِأَصلِ الشَّرعِ إِلاَّ مَرَّةً واحِدَةً إجْماعاً بِقِسْمَيْهِ مِنَ الْمُسْلِمِينَ فَضْلاً عَنِ الْمُؤْمِنِينَ…[3]

ترجمه:

(واجب نیست حجّ، به اصل شرع مگر یک مرتبه، اجماعاً به هر دو قسم(محصّل و منقول) از عموم مسلمین تا چه رسد به مومنین«امامیّه» ...)

قال فی المدارک:

وَأمّا أنَّ الوُجوبَ بِأَصلِ الشَّرعِ مَرَّةً وَاحِدَةً فَقَالَ اَلشَّيْخُ فِي اَلتَّهْذِيبِ إِنَّهُ لاَ خِلاَفَ فِيهِ بَيْنَ اَلْمُسْلِمِينَ…[4]

ترجمه:

(و اما وجوب حجّ به اصل شرع، یک مرتبه است پس شیخ(ره) در تهذیب فرموده: که در این مورد خلافی بین مسلمین نمی‌باشد…).

قال فی المُنتهی:

اِنَّ عَلَيْهِ اِجْمَاعُ اَلْمُسْلِمِينَ…

ترجمه:

(بر آن(وجوب حجّ) اجماع مسلمین است…).

اما بعض اخباری که ظاهر آنها بر خلاف آنچه ذکر شد، از نصوص و اجماع و تسالم بین المسلمین است:

صحیحه ابی جَریر قمی:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبِي جَرِيرٍ الْقُمِّيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ(ع) قَالَ الْحَجّ فَرْضٌ عَلَي أَهْلِ الْجِدَةِ فِي كُلِّ عَامٍ[5] .

ترجمه:

( ابی جَریر قمی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: حجّ واجب است بر اهل ثروت، در هر سال).

صحیحه علی بن جعفر:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عِدَّةٍ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ الْبَجَلِيِّ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنِ الْعَمْرَكِيِّ بْنِ عَلِيٍّ جَمِيعاً عَنْ عَلِيِّ بْنِ جَعْفَرٍ عَنْ أَخِيهِ مُوسَي ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الْحجّ عَلَي أَهْلِ الْجِدَةِ فِي كُلِّ عَامٍ…[6]

ترجمه:

(علی بن جعفر از برادرش حضرت موسی بن جعفر(ع) نقل کرده که فرمود: به تحقیق خداوند عزّوجلّ واجب کرده حجّ را هر ساله بر اهل ثروت…).

خبر حذیفة بن منصور:

عَنْهُمْ عَنْ سَهْلٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ مَنْصُورٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ فَرَضَ الْحَجَّ عَلَي أَهْلِ الْجِدَةِ فِي كُلِّ عَامٍ[7] .

ترجمه:

(خذیفة بن منصور از امام صادق(ع) نقل کرده است که به تحقیق، خداوند عزّوجلّ واجب نموده حجّ را هر ساله بر اهل ثروت).

همانگونه که مرحوم سید(ره) در متن عروة و اعاظم دیگری مانند مرحوم شیخ(ره) و مرحوم محقّق(ره) متذکّر شده اند با توجه به نصوصی که در آن ها تصریح به وجوب فقط یک حجّ در تمام عمر شده است حتی اگر بیش از آن هم در توان و طاقت آن ها باشد(صحیحه هشام بن سالم)، و نیز اجماع و تسالم مسلمین بر طبق آن، روایات دالّ بر وجوب هر ساله حجّ بر اهل ثروت، بر اموری از جمله استحباب یا وجوب کفایی در شرایطی که ممکن است مکّه خالی از حجّاج باشد، حمل می‌گردد.