موضوع: كتاب الخمس/الانفال /ذکر مصادیق انفال و بررسی آن

اراضی موات.

زمین‌هایی که اصلاً برای آن ها صاحبی نبوده مانند، بیابان‌ها و درّه‌ها، یا صاحب داشته، لکن آنجا را ترک کرده اند، به گونه‌ای که ویرانی بر آن عارض شده است، پس حکم اعم است از اینکه ذاتاً موات باشد یا عرضاً و نصوصی بر آن دلالت دارند که بعض از آنها را قبلاً ذکر کردیم و در اینجا به قسمتی که شاهد بحث است، اشاره می‌نماییم:

صحیحه حَفْص ابن البَخْتَرِی:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) قَالَ الأَنْفَالُ… وكُلُ أَرْضٍ خَرِبَةٍ… الحدیث[1] .

ترجمه:

(حفص ابن البختری از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: انفال… و تمامی زمین‌های ویرانه…).

موثّقه سماعة بن مهران:

قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْأَنْفَالِ فَقَالَ كُلُّ أَرْضٍ خَرِبَةٍ… الحَدِیث[2] .

ترجمه:

(سماعة بن مهران نقل کرده که سوال کردم از وی راجع به انفال؟ پس فرمود: تمامی زمین های ویرانه...).

صحیحه محمّد بن مسلم:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) أَنَّهُ سمِعَهُ يَقُولُ إِنَّ اَلْأَنْفَالَ… ومَا كَانَ مِنْ أَرْضٍ خَرِبَةٍ… الحَدِیث[3] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم از امام صادق(ع) نقل کرده است که از آن حضرت شنیده که می‌فرمود: انفال… و آنچه از زمین ویرانه است…).

صحیحه محمّد بن علیّ الحَلَبیّ:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ اَلْأَنْفَالِ فَقَالَ مَا كَانَ مِنَ اَلْأَرَضِينَ بَادَ أَهْلُهَا… الحَدِیث[4] .

ترجمه:

(از امام صادق(ع) نقل کرده است که سوال کردم از آن حضرت راجع به انفال، پس فرمود: زمین‌هایی که اهالی آن کوچ کرده اند…).

موثّقه اسحاق بن عمّار:

قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اَللَّهِ(ع) عَنِ الْأَنْفَالِ فَقَالَ هِيَ الْقُرَى الَّتي قَدْ خَرِبَتْ وانْجَلَى أَهْلُهَا فَهِيَ لِلَّهِ ولِلرَّسُولِ(ص)... الحَدِیث[5] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمار نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به انفال، پس فرمود: آن قریه‌ای هست که ویرانه شده و اهلش آنجا را ترک کرده اند، پس متعلق به خدا و رسول(ص) می‌باشند).

خبر محمّد بن مسلم:

عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ(ع) قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ الْفَیء والأَنْفَالُ… وَما كانَ مِن أرضٍ خَرِبَةٍ… الحَدِیث[6] .

ترجمه:

(محمد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که شنیدم از آن حضرت می‌فرمود: فیء و انفال… و آنچه زمین ویرانه شمرده می‌شود…).

بر حسب اطلاق بعض از این نصوص، شمول دارد نسبت به هر آنچه که مالک دارد و معلوم بالفعل است، لکن با توجه به موثقه اسحاق بن عمار، اطلاق آن ها تقیید می‌شود به(انْجَلَى أَهْلُهَا) مواردی که اهلش آنجا را ترک نموده و از آن اعراض کرده‌اند.

بنابراین مجرد ویرانه بودن مستوجب خروج از ملک مالک و دخول در ملک امام نخواهد بود که از انفال شمرده شود بلکه مشروط به ترک و اعراض مالک از آنجا می‌باشد؛ علاوه بر این بر حسب آنچه در موثقه اسحاق بن عمار به عنوان یکی از مصادیق انفال ذکر شده است، وَ کُلُّ اَرْضٍ لا رَبَّ لَها(هر زمینی که صاحب نداشته باشد) و منظور از زمینی که رَبّ ندارد یعنی کسی که آن را تربیت و اصلاح نماید، موجود نیست، هرچند در مواردی به قدرت خدای متعال با علل و عوامل طبیعی احیاء شده باشد و از انفال محسوب می‌شود و متعلق به امام است.

البته احیای اراضی موات به مقتضای قوله(ع): مَنْ اَحْیا اَرْضَاً فَهِیَ لَه( کسی که زمینی را احیاء کند ملک او می‌شود) در جای خودش مورد بحث خواهد بود.

رئوس الجبال و الآجام و بطون الاودیة.

قلّه کوه‌ها و بیشه و جنگل و کف وادی‌ها(درّه‌ها)؛ در دو مورد اول(رئوس الجبال و آجام)، روایت معتبره‌ای وارد نشده است، هرچند مندرج تحت اراضی موات یا اراضی که فاقد رَبّ باشد، خواهد بود وگرنه خصوصیتی برای خود آن ها نمی‌باشد؛ بلی البته روایات ضعیفی در مورد آن ها هم وارد شده است که منجبر به وسیله عمل اصحاب و قول مشهور می‌باشند و در نتیجه معتبر خواهند بود.

نمونه‌ای از آن روایات:

مرسله حمّاد:

عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ(ع) فِي حَدِيثٍ قالَ وَللاِمامِ(ع)… وَلَه رُؤوسُ الجِبالِ وَبُطُونُ الأَودِيَةِ والآجامُ… الحَدِیث[7] .

ترجمه:

(از امام کاظم(ع)، در حدیثی نقل کرده که فرمود: و متعلق به امام است… قلّه کوه‌ها و کف وادی‌ها(درّه‌ها) و بیشه و جنگل‌ها…).

خبر داوود بن فَرقَد:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) فِي حَدِيثٍ قَالَ قُلْتُ ومَا الأَنْفَالُ قالَ بُطُونُ الأَوْدِيَةِ ورُؤُوسُ الْجِبَالِ وَالآجَامُ والْمَعَادِن… الحَدِیث[8] .

ترجمه:

(داوود بن فرقد از امام صادق(ع) در حدیثی نقل کرده که به آن حضرت گفتم: انفال چیست؟ فرمود کف وادی‌ها(درّه‌ها) و قلّه کوه‌ها و بیشه و جنگل‌ها و معادن…).

اما بُطُونُ الاَوْدِیَةِ در دو صحیحه حفص بن البختری و محمد بن مسلم، از مصادیق انفال شمرده شده است.

صحیحه حفص بن البختری:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) قَالَ الْأَنْفَالُ… وَبُطُونُ الأَودِيَةِ… الحَدِیث[9] .

ترجمه:

(حفص بن البختری از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: انفال… و کف وادی‌ها(درّه ها)…).

صیحه محمّد بن مسلم:

عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) أَنَّهُ سمِعَهُ يَقُولُ إِنَّ اَلْأَنْفَالَ… أوْ بُطُونِ أَوْدِيَةٍ فَهَذَا كُلُّهُ مِنَ الْفَیءِ والأَنْفَالِ[10] .

ترجمه:
(محمد بن مسلم از امام صادق(ع) نقل کرده است که از آن حضرت شنیده که می‌فرمود: انفال…، یا کف وادی‌ها(درّه ها)، پس تمامی این‌ها از جمله فیء و انفال می‌باشد).