موضوع: كتاب الخمس/قسمة الخمس /تقسیم خمس و بررسی سهم های آن

متن:

فَصْلٌ فِي قِسمَةِ اَلْخُمُسِ وَ مُسْتَحِقِّهِ.

يُقْسَمُ الخُمُسُ سِتَّةَ أسهُمٍ عَلَي الْاَصَحِّ سَهْمٌ لِلَّهِ سُبْحَانَهُ وَ سَهْمٌ لِلنَّبِيِّ صَلَّي اللهُ عَلَيْهِ وآلِهِ وسَلَّمَ وَسَهْمٌ لِلْإِمَامِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ وَ هَذِهِ الثَّلاَثَةُ الْآنَ لِصَاحِبِ الزَّمانِ أَرْوَاحُنَا لَهُ اَلْفِدَاءُ وَ عَجَّلَ اللَّهُ تَعَالَى فَرَجَهُ وَ ثَلاَثَةٌ لِلْأَيْتَامِ وَ الْمَسَاكِينِ وَ أَبْنَاءِ السَّبِيل.

ترجمه:

(فصل، در تقسیم خمس و مستحق آن، خمس تقسیم می‌شود به شش سهم بنابر اصحّ، یک سهم برای خداوند سبحان و سهمی برای پیامبر(ص) و سهمی برای امام(ع) و این سه قسمت در حال حاضر متعلق به صاحب الزمان (ارواح ما فدای وی باشد و خداوند در فرج آن حضرت تعجیل فرماید) و سه قسمت متعلق به یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است).

شرح:

دلیل بر آن از قرآن کریم آیه شریفه:

﴿وَاعْلَمُوا اَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ[1] ﴾

ترجمه:

(بدانید هرگونه غنیمتی به دست آورید، خمس آن برای خدا، و برای پیامبر، و برای ذی‌القربی و یتیمان و مسکینان و واماندگان در راه است).

آیه شریفه تصریح دارد در تقسیم خمس به ۶ قسمت.

دلیل از روایات:

مرسله حمّاد بن عیسی:

وَعَنَهُ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنِ الْعَبْدِ الصَّالِحِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ الْخُمُسُ مِن خَمْسَةِ أشْياءَ… ويُقسَمُ بَيْنَهُم الْخُمُسُ على سِتَّةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ لِلَّهِ وسهْمٌ لِرَسُولِ اَللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وآله وَسَلَمَ وَسَهْمٌ لِذِي اَلْقُرْبَى وسَهْمٌ لِلْيَتَامَى وسَهْمٌ لِلْمَساكِينِ وسَهْمٌ لِأَبناءِ السَّبِيلِ…[2]

ترجمه:

(حمّاد بن عیسی از بعض اصحاب ما از عبد صالح(موسی بن جعفر ع) نقل کرده است که فرمود: خمس از پنج چیز است… و خمس تقسیم می‌شود بین آن ها بر شش سهم، یک سهم برای خداوند و یک سهم برای رسول الله(ص) و یک سهم برای ذی القربی و یک سهم برای یتیمان و یک سهم برای مساکین و یک سهم برای درماندگان در راه).

مرسله احمد بن محمّد:

وبِاِسْنادِهِ عَن مُحَمَّدِ بْنِ الحَسَنِ الصَفّارِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَ الْحَدِيثَ قَالَ الْخُمُسُ مِنْ خَمْسَةِ أَشْيَاءَ... فَأَمَّا الْخُمُسُ فَيُقْسَمُ عَلَى سِتَّةِ أَسْهُمٍ سَهْمٌ لِلَّهِ وَسْهمٌ لِلرَّسُولِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وآلِهِ و َسَهْمٌ لِذَوِي الْقُرْبَى وسَهْمٌ لِلْيَتَامَى وسَهْمٌ لِلْمَساكِينَ وسَهْمٌ لِأَبناءِ السَّبِيلِ[3] .

ترجمه:

(احمد بن محمّد نقل کرده از بعضی اصحاب ما، حدیث را به معصوم(ع) رسانده است که فرمود: خمس از پنج چیز است… پس اما خمس تقسیم می‌شود بر شش سهم، یک سهم برای خداوند، یک سهم برای رسول (ص)و یک سهم برای ذی‌القربی و یک سهم برای یتیمان و یک سهم برای مساکین و یک سهم برای درماندگان در راه است).

خبر سیّد مرتضی(ره):

عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ الْمُرْتَضَى فِي رِسالَةِ المُحكَمِ والْمُتَشَابِهِ نَقْلاً مِن تَفْسِيرِ النُّعْمَانِي بِإِسْنَادِهِ اَلآتي عَنْ عَلِيٍ ع… ويَجْرِي هَذَا الْخُمُسُ عَلَى سِتَّةِ أَجْزَاءٍ فَيَأْخُذُ اَلْإِمَامُ مِنْهَا سَهْمَ اَللَّهِ وسَهْمَ الرَّسُولِ(ص) وسَهْمَ ذِي القُرْبى ثُمَّ يَقْسِمُ الثَّلاثَةَ السَّهَامِ الْبَاقِيَةِ بَيْنَ يَتَامَى آلِ مُحَمَّدٍ ومَسَاكِيْنِهِمْ وأبْنَاءِ سَبِيلِهِم[4] .

ترجمه:

(مرحوم سید مرتضی(ره) در رساله محکم و متشابه به نقل از تفسیر نعمانی از امام علی(ع) نقل کرده است… جاری می‌شود این خمس بر شش جزء، پس امام(ع) سهم الله و سهم رسول(ص) و سهم ذی‌القربی را اخذ می‌نماید سپس سهام باقیمانده بین یتیمان آل محمد(ص) و مساکین ایشان و درماندگان در راه از آنها، تقسیم می‌شود).

روایات مذکوره و مانند آن ها دلالت دارند بر اینکه خمس به شش سهم تقسیم می‌شود هرچند همگی از لحاظ سند ضعیف هستند لکن نسبت به آنها ادعای تواتر اجمالی شده است به گونه‌ای که قطع یا اطمینان به صدور بعضی از آنها از ناحیه معصوم(ع) حاصل می‌باشد.

اقوال اعاظم فقهاء هم گواه بر این مطلب است:

مرحوم صاحب جواهر(ره):

وَالْمَشْهُورُ بَيْنَ الْأَصْحَابِ شُهْرَةً عَظِيمَةً كَادَتْ تَكُونُ إِجْمَاعاً بَلْ هِيَ كَذَلِكَ فِي صَرِيحِ الانْتِصَارِ وظَاهِرِ الْغُنْيَةِ وكَشْفِ الرُّموزِ أو صَرِيحِهِمَا اَنَّهُ فِي بَيانِ مَصْرَفِ الخُمُسِ وَهُوَ سِتَّةُ أَقْسَامٍ يُقْسِمُ سِتَّةُ أَقْسَامٍ ثَلاَثَةٌ مِنْهَا لِلنَّبِيِّ(ص) وَ هِيَ ثَلاَثَةٌ مِنْهَا سَهْمُ اَللَّهِ وسَهْمُ رَسُولِهِ(ص) وسَهْمُ ذِي الْقُرْبَى كَمَا صَرَّحَ بِهِ فِي الْقَوَاعِدِ وغَيْرِهَا بَلْ كَأَنَّهُ مَفْرُوغٌ مِنْهُ[5] .

ترجمه:

(مشهور بین اصحاب به شهرت عظیمه نزدیک به اجماع بلکه اجماع بر حسب تصریح در انتصار و ظاهر غُنیه و کشف الرموز یا صریح آن دو، در بین مصرف خمس و آن شش قسمت است، سه قسمت از آن برای پیامبر(ص) می‌باشد که عبارت از سهم الله و سهم رسول الله(ص) و سهم ذی‌القربی می‌باشد، همانطور که تصریح نموده به آن در قواعد و غیر آن بلکه مانند اینکه مفروغ عنه و ثابت دانسته شده است).

شیخ اعظم انصاری(ره):

المَعروفُ بَينَ الاصْحابِ أنَّ الخُمُسَ يُقْسَمُ سِتَّةَ أقْسَامٍ بَل عَنِ الانْتِصَارِ وَ الغُنْيَةِ الاجْمَاعُ عَلَيهِ وَ عَن مَجمَعِ البَيانِ وَ كَنْزِ الْعِرْفَانِ أنَّهُ مَذْهَبُ أصْحَابِنَا وَ عَنِ الامالِي أنَّهُ مِن دِينِ الامامِيَّةِ لِظَاهِرِ قَولِهِ تَعالى وَاعْلَمُوا أنَّمَا غَنِمتُم مَن شِئ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ… وَ يَدُلُّ عَلَيهِ الاخْبارُ المُسْتَفِيضَةَ[6] .

ترجمه:

(شیخ اعظم انصاری(ره)، معروف بین اصحاب این است که خمس تقسیم می‌شود به شش قسمت بلکه از انتصار و غنیه، اجماع بر آن و از مجمع البیان و کنز العرفان، اینکه مذهب اصحاب ما هست و از اَمالی که از دین امامیه می‌باشد به دلیل ظاهر قول خداوند متعال که می‌فرماید: بدانید که همه آنچه از چیزی فایده می‌برید پس برای خداوند است خمس آن و برای رسول(ص) است… و دلالت می‌کند بر آن اخبار مستفیضه).

قول به خلاف، به ابن جُنَید نسبت داده شده که قائل به حذف سهم الله بوده است و صاحب مدارک به آن متمایل گردیده، به لحاظ ضعف نصوصی که ذکر شد و با استناد به این روایت:

صحیحه رِبْعِیّ بن عبدِالله بنِ الجارود:

وَ عْنه عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ اَلْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَى عَنْ رِبْعِيِّ بْنِ عَبْدِ اَللَّهِ بْنِ اَلْجَارُودِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ قَالَ كَانَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى الله عَلَيْهِ وآلِهِ وَسَلَّمَ إِذَا أَتَاهُ اَلْمَغْنَمُ أَخَذَ صَفْوَهُ وكانَ ذلِكَ لَهُ ثُمَّ يَقسِمُ مَا بَقِيَ خَمْسَةَ أخماسٍ ويَأْخُذُ خُمُسَهُ ثُمَّ يَقْسِمُ أَرْبَعَةَ أخْمَاسٍ بَيْنَ اَلنَّاسِ اَلَّذِينَ قَاتَلُوا عَلَيْهِ ثمَّ قَسِمَ اَلْخُمُسَ اَلَّذِي أَخَذَهُ خَمْسَةَ أخْمَاسٍ يأخُذُ خُمُسَ اللَّهِ عَزَّوجَلٌ لِنَفسِهِ ثُمَّ يَقْسِمُ الأرْبَعَةَ أخْمَاسٍ بَيْنَ ذَوِي الْقُرْبَى وَ الْيَتَامَى وَ الْمَسَاكِينَ وَ أَبْنَاءِ السَّبيلِ يُعْطِى كُلَّ وَاحِدٍ مِنْهُمْ حَقَّاً وَكَذَلِكَ الْإِمَامُ(ع) أَخَذَ كَمَا أَخَذَ الرَّسُولُ(ص)[7] .

ترجمه:

(رِبْعِیّ بْنِ عَبْدِالله بْنِ الجارُود از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: رسول الله(ص) هرگاه غنیمت نزد ایشان می‌آوردند، سهم مخصوص را که متعلق به خودشان بود اخذ می‌فرمود و مابقی را به پنج قسمت تقسیم کرده و یک پنجم آن را می‌گرفت و چهار پنجم را بین کسانی که در جهاد شرکت داشتند تقسیم می‌نمود، سپس خمسی را که گرفته بود به پنج قسمت تقسیم می‌کرد، سهم خمس خدا را برای خود برمی‌داشت، سپس چهار پنجم دیگر را بین ذوی القربی و یتیمان و مساکین و در راه ماندگان تقسیم نموده و به هر کدام حقّی می‌پرداخت و همچنین امام(ع) اخذ می‌کرد همانگونه که پیامبر(ص) اخذ می‌نمود).

اشکال بر استدلال با صحیحه رِبعی جهت اثبات قول نسبت داده شده به ابن جنید:

۱- چنانچه صحیحه دلالت بر حذف داشته باشد، دالّ بر حذف سهم رسول الله(ص) است، نه حذف سهم الله تعالی که مورد ادعا هست و هیچکس حتی ابن جنید قائل بر حذف سهم رسول الله(ص) در صحیحه مزبور نمی‌باشد.

۲- صحیحه مزبور بر حذف سهم رسول الله(ص) هم دلالت ندارد و نهایت این است که این فعل از آن حضرت(ص) انجام شده و بر حسب اختیاری که نسبت به سهم خود داشته اند آن را به سایر اصناف بذل فرموده‌اند، نه اینکه سهمی نداشته‌اند.

و اما اینکه در ذیل روایت آمده است«وَكَذَلِكَ الْإِمَامُ ع» مراد از آن تشبیه در اخذ است همانطور که در روایت تصریح به آن شده است، نه تشبیه در کیفیت تقسیم و بر فرض که دلالت بر تشبیه در تقسیم هم داشته باشد، کلام همان است که در شماره دو گفته شد یعنی عملکرد امام(ع) هم مانند رسول الله(ص) بر حسب اختیار در سهم خودشان بوده است.

لازم به ذکر است بر فرض که با چشم پوشی از اِشکال مزبور، مدلول روایت حذف سهم الله تعالی تلقّی شود با توجه به اینکه در معارضه با آیه شریفه قرآن خواهد بود برای هیچکس از جمله ابن جنید قابل عمل نمی‌باشد و بر حسب دستور بایستی به دیوار زده شود.