موضوع: كتاب الخمس/الغنيمة /بررسی حکم تعلّق غنیمت به امام(ع) در جنگ بدون اذن ایشان

متن:

وَ أَمَّا إِذَا كَانَ اَلْغَزْوُ بِغَيْرِ إِذْنِ اَلْإِمَامِ(ع) فَإِنْ كَانَ فِي زَمَانِ الْحُضُورِ و إِمْكَانِ الاِسْتِيذَانِ مِنْهُ فَالْغَنِيمَةُ لِلْإِمَامِ(ع).

ترجمه:

(و اما اگر جنگ بدون اذن امام(ع) بوده، در صورتی که در زمان حضور باشد و کسب اجازه از وی امکان داشته، پس غنیمت، متعلّق به امام(ع) خواهد بود).

شرح:

بر این حکم به وجوهی استدلال شده است:

اجماع:

با توجه به اینکه حکم مزبور متسالم علیه و مورد قبول اصحاب است، البته در صورتی که اجماع مدرکی یا محتمل المدرکیّه نباشد، آنچنان که مرحوم محقق خویی(ره) هم بر آن تصریح کرده‌اند(مستند العروة، کتاب الخمس، ص 20).

البته بعض اعاظم، از جهت دیگر هم نسبت به این اجماع، مناقشه کرده‌اند زیرا حجّیت اجماع را مشروط به اتصال آن به زمان معصوم(ع) دانسته‌اند، در حالیکه نخستین کسی که نظر او در این باره به ما رسیده است، مرحوم شیخ طوسی(ره) می‌باشد و فتاوی فقهاء قبل از ایشان نقل نشده است، فلذا نمی‌توان اطمینان پیدا کرد که این فتوی از زمان ائمه(ع) تداوم داشته و به دست ما رسیده است.

مرسله عبّاس الوَرّاق:

وَبِإسنادِهِ عَن مُحَمَّدِ بنِ الحَسَنِ اَلصَّفَّارِ عَنِ اَلْحَسَنِ بْنِ أحْمَدَ بْنِ يَسارِ عَنْ يَعْقُوبَ عَنِ العَبَّاسِ الْوَرَّاقِ عَنْ رَجُلٍ سَمَّاهُ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ(ع) قَالَ إِذَا غَزَی قَوْمٌ بِغَيْرِ إِذْنِ الْإِمَامِ فَغَنِمُوا كَانَتِ الْغَنِيمَةُ كُلُّها لِلإمامِ وَإِذا غَزَوا بِأمرِ الإمامِ فَغَنِمُوا كانَ لِلإِمامِ الخُمْسُ[1] .

ترجمه:

(عباس الورّاق از شخصی که نام از او برده است و او از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: هرگاه قومی بدون اذن امام(ع) جنگیدند و غنیمت به دست آن ها رسید، پس تمامی غنیمت متعلّق به امام(ع) است و چنانچه به امر امام(ع) جنگیدند و غنیمت به دست آوردند، خمس آن متعلّق به امام(ع) می‌باشد).

توضیح آنکه عبارت(كانَ لِلإِمامِ الخَمسُ) منافاتی ندارد با اینکه نصف خمس، سهم امام(ع) و نصف آن، سهم سادات نیازمند باشد، زیرا که سادات، عشیره امام(ع) هستند، مضافاً بر اینکه بر مبنای بعض اعاظم، ولایت نصف دیگر یعنی سهم سادات هم با امام(ع) است، بنابراین تعبیر مزبور یعنی(کانَ لِلاِمامِ(ع) الخُمْسُ) بی اشکال می‌باشد.

و اما در مورد سند روایت با توجه به مرسله بودن، ضعیف است البته بر مبنایی که ضعف سند، مُنجَبِر به عمل مشهور باشد، روایت مزبور معتبر است و استناد به آن صحیح خواهد بود.

أقول:

چنانچه شهرت، موجب اطمینان شود که حتماً جهات خاصی بوده است که به آنان رسیده، هرچند به ما نرسیده است، قابل قبول می‌باشد، فرضاً بعضی از رجال سند، توثیق نشده‌اند یا نام آن ها برای ما معلوم نیست لکن سابقین به روایت منقول از ایشان عمل کرده‌اند، همین علامت اعتبار روایت خواهد بود.

۳- صحیحه معاویة بن وهب:

وَعَنَهُ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ السَّلاَمُ اَلسَّرِيَّةُ يَبْعَثُهَا اَلْإِمَامُ فَيُصِيبُونَ غَنَائِمَ كَيْفَ يُقْسَمُ؟ قَالَ إِنْ قَاتَلُوا عَلَيْهَا مَعَ أَمِيرٍ أَمَرَهُ الإمامُ عَلَيهِم اُخرِجَ مِنها لِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وقُسِمَ بَيْنَهُمْ ثَلاثَةَ أخْمَاسٍ وإِنْ لَمْ يَكُونُوا قَاتَلُوا عَلَيْهَا اَلْمُشْرِكِينَ كَانَ كُلُّ مَا غَنِمُوا لِلْإِمَامِ يَجعَلُهُ حَيْثُ أَحَبّ[2] .

ترجمه:

(معاویة بن وهب نقل کرده است که به امام صادق(ع) گفتم: سریّه(جنگ بدون حضور امام(ع)) که برانگیخته است آن را امام(ع)، پس به غنائمی می‌رسند، چگونه تقسیم می‌شود؟ فرمود: اگر مقاتله کرده‌اند بر آن، با امیری که امام(ع) به او امر نموده است، خمس آن برای خدا و پیامبر(ص) جدا گردیده و تقسیم می‌شود سه پنجم بین کسانی که جنگیدند؛ و اگر قتال نکرده اند با مشرکین بر آن غنائم، کل آنچه غنیمت برده‌اند متعلّق به امام(ع) است که قرار می‌دهد آن را هرجا که دوست دارد).

قبل از شرح صحیحه، لازم است درباره(ثَلاثَةُ اَخْماسٍ) که در وسائل الشیعه ذکر شده، توضیحی داده شود:

اولاً: مصحِّح وسائل الشیعه، آن را اشتباه دانسته و اظهار نموده که این روایت در(کتاب الجهاد) نقل شده و(اَرْبَعَةُ اَخْماسٍ) ضبط گردیده است چنانچه در مصدر روایت یعنی کتاب(کافی) همچنین است(وَ قُسِمَ بَيْنَهُمْ اَرْبَعَةُ اَخْمَاسٍ…) (کافی، ط اسلامیه، ج5 ص 43).

مرحوم آیت الله حکیم(ره) درکتاب مستمسک العروة بدون توضیح، آن را(اَرْبَعَةُ اَخْماسٍ) ذکر نمودند و مرحوم آیت الله خوئی(ره) درکتاب مستند العروة با این توضیح آن را(اَرْبَعَةُ اَخْماسٍ) خوانده‌اند: (وَ مَا فِي اَلْوَسَائِلِ مِنْ ذِكْرِهِ ثَلاثَةُ اَخْمَاسٍ غَلَطٌ وَ اَلصَّحِيحُ مَا اَثْبَتْنَاهُ كَمَا اَشارَ اِلَيْه اَلْمُعَلِّقُ[3] ).

ترجمه:

(و آنچه در وسائل الشیعه ذکر شده یعنی(ثَلاثَةُ اَخْماسٍ) غلط است و صحیح همان می‌باشد که ما آن را ثبت نموده ایم، همان گونه که حاشیه زننده بر وسائل، به آن اشاره کرده است).