موضوع: كتاب الخمس/الغنیمة /خمس غنائم جنگی

مرحوم صاحب عروة پس از تعریف خمس به عنوان یکی از فرایض و اینکه اصل وجوب آن از ضروریات دین است، به ذکر چند روایت پرداخته‌اند که در اینجا عین متن عروة به اضافه ترجمه و آدرس هر کدام را بیان می‌کنیم:

متن:

فَفِي الْخَبَرِ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع مَا أَيْسَرُ مَا يَدْخُلُ بِهِ اَلْعَبْدُ اَلنَّارَ قال ع مَنْ أَكَلَ مِن مَالِ اليَتِيمِ دِرْهَماً ونَحْنُ اليَتِيم.

وَ عَنِ الصَّادِقِ(ع) إِنَّ اللّهَ لاَ إلَهَ إِلاَّ هُوَ لَمَّا حَرَّمَ عَلَيْنَا اَلصَّدَقَةَ أَنْزَلَ لَنَا الْخُمُسَ فَالصَّدَقَةُ عَلَيْنَا حَرَامٌ وَ اَلْخُمُسُ لَنَا فَرِيضَةٌ وَ اَلْكَرَامَةُ لَنَا حَلاَلٌ.

وَعن أبي جَعفَرٍ(ع) لا يَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ يَشْتَرِيَ مِنَ اَلْخُمُسِ شَيْئاً حتي يَصِلَ إِلَيْنَا حَقَّنَا.

وَعَن أبي عَبْدِاللّهِ(ع) لا يُعْذَرُ عَبْدٌ اشْتُرِيَ مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً أَنْ يَقُولَ يَا رَبِّ اشْتَرَيْتُهُ بِمَالِي حَتّي يَأْذَنَ لَهُ أَهْلُ الْخُمُ

ترجمه:

(در خبر از ابوبصیر، نقل شده است که به امام باقر(ع) گفتم: آسان‌ترین چیزی که به آن، بنده خدا داخل آتش جهنم شود، چیست؟ فرمود: کسی که از مال یتیم، درهمی بخورد و ما یتیم هستیم).[1]

(و از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: خداوند یگانه چون صدقه را بر ما حرام فرمود، به جای آن خمس را قرار داد، پس صدقه به ما حرام و پرداخت خمس به ما، واجب و کرامت برای ما حلال می‌باشد). [2]

منظور از کرامت، عبارت از گرامی‌داشتن، فرضاً به وسیله هدیه است.

(و از امام باقر(ع) نقل شده است که حلال نیست برای کسی، اینکه چیزی را که خمس آن داده نشده خریداری کند تا وقتی که به ما برسد حق ما).[3]

(و از امام صادق(ع) نقل شده است که فرمود: معذور نیست بنده‌ای که چیزی را که خمس آن داده نشده است خریداری کند و بگوید، خدایا آن را خریدم با مال خودم تا اهل خمس بر آن اجازه دهند). [4]

توضیح آنکه هرگاه شخص، یک پنجم مال یعنی خمس را که مالک نیست با پول خودش خریداری کند با این قصد که این کار را می‌کنم تا بعداً اهل خمس نسبت به آن اجازه دهند، موجب جواز و رفع حرمت فعل وی در حال حاضر نخواهد بود.

متن:

فَصْلُ: فِيمَا يَجِبُ فِيهِ اَلْخُمُسُ.

وَ هُوَ سَبْعَةُ أَشْيَاءَ

اَلْأَوَّلُ: الغَنائِمُ الْمَأْخُوذَةُ مِنَ اَلْكُفَّارِ مِنْ أَهْلِ الْحَرْبِ قَهْراً بِالْمُقَاتَلَةِ مَعَهُمْ بِشَرْطِ أَنْ يَكُونَ بِإِذْنِ اَلْإِمَامِ ع مِنْ غَيْرِ فَرْقٍ بَيْنَ مَا حَوَاهُ اَلْعَسْكَرُ وَ مَا لَمْ يَحُوِهِ وَ الْمَنْقُولُ وَ غَيْرُهُ كَالأَرَاضِي وَ الْأَشْجَارِ وَنَحوُهَا.

ترجمه:

(فصل، در آنچه خمس آن واجب است و آن هفت چیز است. اول، غنائمی که از کفّار حربی در جنگ با ایشان قهراً گرفته می‌شود، به شرط آنکه جنگ به اذن امام(ع) باشد و فرقی نیست بین آنچه را که لشکر جمع کرده و آنچه را لشکر جمع نکرده است و بین اشیاء منقول و غیرمنقول مانند زمین‌ها و درختان و امثال آن).

شرح:

از هفت مورد که خمس به آنها تعلّق می‌گیرد، یک مورد غنائمی است که از کفّار حربی در جنگ با آنها قهراً گرفته می‌شود و در آن هیچ گونه خلاف و اشکالی نیست با توجه به ادله کتاب و سنت.

۱- دلیل از کتاب:

﴿وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ إِنْ كُنْتُمْ آمَنْتُمْ بِاللَّهِ وَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ﴾[5]

ترجمه:

(و بدانید قطعاً هرگونه غنیمتی به شما رسد، خمس آن برای خدا و برای پیامبر(ص) و برای ذی‌القربی و یتیمان و مساکین و واماندگان در راه است، اگر شما به خدا و آنچه بر بنده خود، در روز جدایی حق از باطل، روز درگیری دو گروه« با ایمان و بی‌ایمان یعنی روز جنگ بدر» نازل کردیم، ایمان آورده‌اید و خداوند بر هر چیزی قادر است).

توضیح آنکه غنیمت در آیه شریفه دارای یک معنای عام است که هر نوع درآمد و منفعتی را شامل می‌شود که یکی از مصادیق آن، غنیمت اخذ شده قهری از کفّار حربی در جنگ با آن ها می‌باشد.

برای اثبات این مطلب، به بیان معنای لغوی غنیمت با رجوع به کتب لغت معتبره می‌پردازیم:

مجمع البحرین: «اِنَّ اَلْغَنِيمَةَ هِيَ كُلُّ فَائِدَةٍ»، (غنیمت، عبارت است از هر فایده‌ای که کسب گردد).

القاموس: «الْغُنْمُ بِالضَّمِّ وَ الْمَغْنَمُ وَ اَلْغَنِيمَةُ فِي اَلْلّغَةِ مَا يُصِيبُهُ اَلاِنْسَانُ وَ يَنَالُهُ وَ يَظْفَرُ بِهِ مِنْ غَيْرِ مَشَقَّةٍ»، (غنیمت در لغت، چیزی که انسان به آن می‌رسد ، بر آن دست می‌یابد و چیره می شود بدون مشقّت، دستیابی بدون مشقت معنای غنیمت را به اموری مانند هدیه و ارث اختصاص می دهد و طبعاً به معنای غنائم جنگی نخواهد بود، چون حصولش توأم با مشقت است، البته اغلب اهل لغت قید بدون مشقت را در معنای غنیمت نیاورده اند).

مفردات راغب: در ابتداء ریشه آن را که غَنَم(بِفَتْحَتَیْن) به معنای گوسفند است، متذکّر می‌شود و در ادامه گوید: «اَلْغُنْمُ بِالضَّمِّ وَ اَلسُّكُونِ اِصَابَتُهُ وَ الظَّفَرُ بِهِ ثُمَّ اسْتُعْمِلَ مَظْفُورٌ بِهِ مِنْ جِهَةِ العِدَي وَ غَيْرِهِم»، (غنم به معنای رسیدن و دست یافتن بر آن است پس استعمال شده است در هر آنچه بر آن دست یافته می‌شود از ناحیه جماعت دشمن و غیر آن ها).

تنها چیزی که علماء عامّه بر آن تکیه کرده و معنای آیه شریفه را حصر در غنائم جنگی نموده‌اند این است که آیات قبل و بعد از آن در زمینه جهاد وارد شده و شأن نزول آن، جنگ بدر می‌باشد، در حالی که شأن نزول در آیات گوناگون، سیاق عمومیت آیه را تخصیص نمی‌زند و به عبارت دیگر اشکالی نیست در اینکه مفهوم آیه یک معنای کلی و عمومی باشد و در عین حال مورد نزول آیه، غنائم جنگی که یکی از موارد این حکم کلی هست بوده باشد. و این گونه احکام در قرآن و روایات فراوان است که حکم کلی و مصداق جزئی می‌باشد.

به عنوان نمونه آیه هفتم سوره حشر را یادآور می‌شویم.

﴿مَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا﴾[6]

ترجمه:

(هر آنچه پیامبر(ص) برای شما می‌آورد بگیرید و آنچه را از آن، شما را نهی می‌کند خودداری نمایید).

توضیح آنکه این آیه یک حکم کلی درباره لزوم پیروی از فرامین پیامبر(ص) است در حالی که مورد نزول آن اموالی است که از دشمنان، بدون جنگ، به دست مسلمانان می‌افتد و اصطلاحاً به آن«فِیْئ»گفته می‌شود.

حاصل آنکه مراد از غنیمت در آیه شریفه، هر درآمد و منفعتی است که عائد شود و از جمله آنها غنائم جنگی است که خمس به آنها تعلق می‌گیرد؛ خصوصاً با توجه به«ما» موصوله و«شَیْئ»در آیه مورد ذکر که دو کلمه عام و بدون هیچ گونه قید و شرط هستند، مطلبی که بیان شد تایید می گردد.

دلیل از سنت.

خبر ابی بصیر:

وَ عَنْهُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي بَصِيرٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ لَا يَحِلُّ لِأَحَدٍ أَنْ يَشْتَرِيَ مِنَ الْخُمُسِ شَيْئاً حَتَّي يَصِلَ إِلَيْنَا حَقُّنَا[7] .

ترجمه:

(مالی که از راه مقابله و جنگ با کفّار حربی بر شهادت به توحید و رسالت پیامبر(ص)، به دست آمده است پس خمس آن متعلّق به ما می‌باشد و حلال نیست بر کسی اینکه خریداری کند از خمس، چیزی را، تا زمانی که حق ما برسد به ما).