موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة /بررسی وقت وجوب زکات فطره

متن:

فَصْلٌ فى وَقْتِ وُجُوبِهَا وَ هُوَ دُخُولُ لَيْلَةِ اَلْعِيدِ جَامِعاً لِلشَّرائِط.

ترجمه:

(فصل؛ در وقت وجوب زکات فطره است و آن دخول شب عید است در حالی که شخص جامع شرائط بوده باشد).

شرح:

در مورد مبدا وقت وجوب زکات فطره کلمات اصحاب مختلف است.

۱- جماعت بسیاری قائلند که زکات فطره واجب می‌شود با غروب آفتاب آخرین روز ماه رمضان در حالی که شخص مکلّف، جامع شراط وجوب زکات فطره باشد.

مرحوم محقّق در شرایع و معتبر، مرحوم علامه در بعض کتاب‌هایش، مرحوم شهید ثانی در مسالک و بعضی دیگر این قول را اختیار کرده‌اند بلکه مرحوم صاحب حدائق آن را به مشهور از متاخرین نسبت داده است.

۲- جماعتی دیگر از جمله صاحب مدارک گفته‌اند، وقت وجوب زکات فطره هنگام طلوع فجر روز عید فطر است.

جهت اثبات قول اوّل استدلال شده است:

خبر معاویة بن عمّار:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي الْمَوْلُودِ يُولَدُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ وَ الْيَهُودِيِّ وَ النَّصْرَانِيِّ يُسْلِمُ لَيْلَةَ الْفِطْرِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِمْ فِطْرَةٌ لَيْسَ الْفِطْرَةُ إِلَّا عَلَي مَنْ أَدْرَكَ الشَّهْرَ[1] .

ترجمه:

(معاویة بن عمّار نقل کرده است از امام صادق(ع) راجع به نوزادی که شب عید فطر متولد شده است و یهودی و نصرانی که شب عید فطر اسلام آورده است، فرمود: بر عهده آن ها زکات فطره نمی‌باشد، زکات فطره نیست مگر بر کسی که ماه را درک نموده باشد).

صحیحه معاویة بن عمّار:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَوْلُودٍ وُلِدَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا قَدْ خَرَجَ الشَّهْرُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ يَهُودِيٍّ أَسْلَمَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا[2] .

ترجمه:

(معاویة بن عمّار نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به نوزادی که در شب عید فطر متولد شده است، آیا زکات فطره بر او هست؟ فرمود: نه، ماه خارج شده است و سوال کردم از ایشان راجع به یهودی که شب عید فطر اسلام آورده، آیا بر او فطره واجب است؟ فرمود: نه).

دلالت هر دو روایت جهت اثبات قول اوّل محل اشکال است زیرا در روایت اول مفاد آن وجوب زکات فطره بر کسی است که ماه رمضان را درک نموده به خلاف کسی که درک نکرده است پس ادراک شهر شرط وجوب است و اما اینکه وقت وجوب و مبدأ آن چه زمانی است، روایت متعرّض آن نمی‌باشد بلکه سازگار است به اینکه مبدأ وجوب هنگام طلوع فجر باشد مشروط به ادراک شهر و در روایت دوّم مفادّ آن نفی وجوب زکات فطره است از کسی که شهر را حقیقتاً درک نکرده مانند مولودی که لیلة الفطر متولد شده یا حکماً درک نکرده مانند کافری که لیلة الفطر اسلام آورده است فلذا اساساً روایت متعرّض اثبات اصل وجوب نیست تا چه رسد که تعیین وقت وجوب نموده باشد.

جهت اثبات قول دوم، مرحوم صاحب مدارک چنین استدلال نموده است:

صحیحه عیص بن القاسم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنِ الْعِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ مَتَي هِيَ فَقَالَ قَبْلَ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْفِطْرِ قُلْتُ فَإِنْ بَقِيَ مِنْهُ شَيْ‌ءٌ بَعْدَ الصَّلَاةِ قَالَ لَا بَأْسَ نَحْنُ نُعْطِي عِيَالَنَا مِنْهُ ثُمَّ يَبْقَي فَنَقْسِمُهُ[3] .

ترجمه:

(عیص بن قاسم نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به زکات فطره چه زمانی هست؟ پس فرمود: قبل از نماز روز عید فطر، گفتم: پس اگر از آن بعد، از نماز چیزی باقی ماند؟ فرمود: اشکالی ندارد، ما پرداخت می‌کنیم از آن به عائله خودمان، سپس باقی می‌ماند و آن را تقسیم می‌کنیم).

دلالت این روایت هم محلّ اشکال است زیرا سوال از نفس زکات فطره است و«مَتَي هِيَ» ظهور دارد در زمان پرداخت و اداء آن، نه زمان وجوب آن خصوصاً به قرینه قول امام(ع) در جواب که فرموده‌اند:«لَا بَأْسَ نَحْنُ نُعْطِي عِيَالَنَا مِنْهُلَا بَأْسَ نَحْنُ نُعْطِي عِيَالَنَا مِنْهُ» که ظاهر است در اینکه سوال از وقت اخراج است، نه از زمان وجوب.

حاصل آنکه نصوص مزبور بر هیچ یک از دو قول، دلالت ندارند فلذا لابد از رجوع به اصل خواهیم بود به این صورت که مقتضاء استصحاب، عدم تعلق خطاب تا زمان یقین به حدوث آن است که عبارت از ما بعد طلوع الفجر می‌باشد.

اما در ثمره بحثِ اختلافِ قولین، مواردی ذکر شده است از جمله اینکه:

۱- اگر شخصی بعد از غروب لیلة الفطر فوت نماید در حالی که جامع الشرائط پرداخت زکات بوده است، بنا بر قول اوّل، واجب است از زکات فطره از ماتَرَک او خارج گردد، به جهت فعلیّت تکلیف، بر خلاف قول دوّم، زیرا که فوت وی در فرض مزبور، قبل از تعلّق خطاب و حدوثِ ایجاب بوده است.

۲- چنانچه شخصی در اثناء لیلة الفطر، مبتلا به فقر یا زوال عقل گردد یا فردی از عائله او فوت نماید، بنا بر قول اول، تکلیف وی فعلیّت یافته است، به خلاف قول دوم که تکلیفی بر عهده وی واقع نشده است.

متن:

وَ يَسْتَمِرُّ إِلَى الزَّوَالِ لِمَنْ لَمْ يُصَلِّ صَلاَةَ اَلْعِيدِ وَ اَلْأَحْوَطُ عَدَمُ تَأْخِيرِهَا عَنِ اَلصَّلاَةِ إِذَا صلاَّهَا فَيُقَدِّمُهَا عَلَيْهَا وَ إِنْ صَلَّى فِي أَوَّلِ وَقْتِهَا.

ترجمه:

(و استمرار دارد وقت اداء زکات فطره، تا ظهر روز عید فطر برای کسی که نماز عید را نمی‌خواند و أحوط عدم تاخیر آن از نماز عید است، چنانچه نماز عید را می‌خواند، پس قبل از نماز عید، زکات فطره را پرداخت نماید هر چند نماز عید را در اول وقت آن می‌خواند).

شرح:

مرحوم مصنف در ادامه، به بحث راجع به انتهاء وقت زکات فطره پرداخته اند.

ابتدائاً راجع به کسی که به جهت عذر یا به غیر عذر نماز عید را نمی‌خواند، دو قول است:

یکی قول مشهور که مرحوم مصنّف همان را اختیار نموده اند یعنی تا هنگام ظهر ادامه دارد و دیگری قول به امتداد وقت تا غروب که مرحوم علامه مجلسی قائل به آن هستند.

تحدید به ظهر تنها در یک روایت آمده است و آن را ابن طاووس در کتاب اقبال از کتاب عبدالله بن حمّاد انصاری از ابی الحسن الاحمَسی از امام صادق(ع) نقل کرده که ضعیفة السند است و از اعتبار ساقط می‌باشد فلذا لابد از مراجعه به اصل می‌باشیم بعد از آنکه علم به بقاء الوقت تا هنگام زوال نسبت به شخصی که نماز عید نمی‌خواند حاصل است به جهت عدم نقل خلاف از احدی و شک در انتهاء به زوال یا امتداد الی الغروب داریم، بنابراین اصل، عدم امتداد وقت تا غروب جاری خواهد بود.

امّا راجع به کسی که نماز عید می‌خواند انتهای وقت اداء زکات فطره تا قبل از اقامه نماز عید است و دلیل بر آن:

قوله تعالی:

﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾(سوره اعلی آیه ۱۴ و ۱۵)

ترجمه:

(رستگار شد کسی که زکات پرداخت کرد و نام پروردگارش را ذکر نموده و نماز به جا آورد).

صحیحه عیص بن القاسم:

قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ مَتَي هِيَ فَقَالَ قَبْلَ الصَّلَاةِ يَوْمَ الْفِطْرِ…[4]

ترجمه:

(سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به زکات فطره چه زمانی است؟ پس فرمود: قبل از نماز عید فطر…).