موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة /بررسی جنس و مقدار زکات فطره

متن:

فَصْل فى جِنْسِهَا وَ قَدْرِهَا

وَ الضَّابِطُ فِى اَلْجِنْسِ اَلْقُوتُ الْغَالِبُ لِغَالِبِ النَّاسِ وَ هُوَ الْحِنْطَةُ وَ الشَّعِيرُ وَ التَّمْرُ وَ الزَّبِيبُ و الْأَرُزُ و الْأَقِطُ وَ اللَّبَنُ وَ الذُّرَةُ وَ غَيْرُهَا وَ اَلْأَحْوَطُ اَلاِقْتِصَارُ عَلَى اَلْأَرْبَعَةِ الأولى وَ إِنْ كَانَ الْأَقْوَى مَا ذَكَرْنَاهُ بَلْ يَكْفِى الدَّقِيقُ وَ الْخُبْزُ وَ الْمَاشُ وَ الْعَدَسُ وَ الْأَفْضَلُ إِخْرَاجُ اَلتَّمْرِ ثُمَّ اَلزَّبِيبِ ثُمَّ اَلْقُوتِ اَلْغَالِبِ هَذَا إِذَا لَمْ يَكُنْ هُنَاكَ مُرَجِّحٌ مِنْ كَوْنٍ غَيْرِها أَصْلَحَ بِحَالِ اَلْفَقِيرِ وَ أَنْفَعَ لَهُ لَكِنَّ اَلْأُولَى وَ اَلْأَحْوَطَ حِينَئِذٍ دَفْعُهَا بِعُنْوَانِ اَلْقِيمَةِ.

ترجمه:

(فصل؛ در جنس و مقدار زکات فطره است.

قاعده در جنس عبارت است از قوت غالب اکثر مردم و آن گندم و جو و خرما و کشمش و برنج و کشک و شیر و ذرت و غیر این‌ها می‌باشد و احوط اکتفاء به چهار مورد اوّلی است، هرچند اقوی همان است که ما ذکر کردیم بلکه آرد و نان و ماش و عدس هم کفایت می‌کند و افضل، پرداخت خرما و سپس کشمش و سپس قوت غالب می‌باشد و این در صورتی است که در اینجا مرجّحی نباشد که غیر از موارد یاد شده اصلح و انفع به حال فقیر باشد، لکن أولی و احوط آن است که در این فرض آن را به عنوان قیمت بپردازد).

مرحوم محقق حکیم(ره) در رابطه با بیان مرحوم مصنّف و اجناس مختلف در زکات فطره چنین آورده‌اند:

مرحوم محقق حکیم(ره):

قَدِ اخْتَلَفَتْ كَلِمَاتُ الْأَصْحَابِ فِي تَعْيِينِ الْجِنْسِ اختِلافاً كَثِيراً فَعَنِ الصَّدُوقَينِ والعُمَّانِيِّ الاقْتِصَارُ عَلَى الأرْبَعَةِ الأُولَى وَعَنَ الإسْكَافِي وَالحَلبِيِّ وَالحِلِيِّ إِضافَةُ الذُّرَةِ إلَيها وَ فِي الْمُدَارِكِ إِضَافَةُ الْأَقِطِ وَ فِي الذَّخِيرَةِ إِضَافَةُ الأَرُزِ وَ الأَقِطِ وَ عَنِ المَبْسوطِ وَ الخِلافِ وَ غَيْرِهِمَا إِضَافَةُ الأَرُزِ وَ الْأَقِطِ وَ اللَّبَنِ بَلْ عَنْهُ دَعْوَى الإِجْمَاعِ وَ نَفْيِ الخِلافِ في إِجْزَائِهَا وَ عَنْ كَثِيرٍ أَنَّهُ الْقُوتُ الْغَالِبُ قالَ فِي المُعتَبَرِ وَ الضَّابِطُ إِخْرَاجُ ما كان قُوتاً غَالِباً كَالحِنْطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمْرِ وَ زالزَّبِيبِ والأَرُزِ وَ الأَقِطِ واللَّبَنُ وَ هُوَ مَذهَبُ عُلَمَائِنَا وَ قَالَ فِي المُنتَهى الجِنسِ مَا كانَ قُوتاً غالِباً كَالحِنطَةِ وَ الشَّعِيرِ وَ التَّمرِ وَ الزَّبِيبِ وَ الأَقِطِ وَ اللَّبَنُ ذَهَبَ إلَيهِ عُلَمَاؤُنَا أجْمَعُ وَ كأنَّ مَنْشَأَ ذَلِكَ اخْتِلافُ النُّصُوصِ[1] .

ترجمه:

(کلمات اصحاب در تعیین جنس زکات فطره مختلف است به اختلاف کثیره پس از صدوقین و عمّانی، اکتفاء به چهار مورد اول و از اسکافی و حلبی و حلّی اضافه نموده اند بر آن چهار مورد، ذرت را و در مدارک، کشک را اضافه کرده و در ذخیره، برنج و کشک را اضافه نموده و در مبسوط و خلاف و غیر آن ها، برنج و کشک و شیر اضافه شده، بلکه ادعای اجماع و نفی خلاف در مُجزی بودن آن ها، از آن نقل شده است و بسیاری هم جنس زکات فطره را قوت غالب دانسته‌اند، در معتبر گفته است، اخراج آنچه قوت غالب می‌باشد مانند گندم و جو و خرما و کشمش و برنج و کشک و شیر و این مذهب علماء ما است و در منتهی گفته است، جنس زکات فطره، قوت غالب است مانند گندم و جو و خرما و کشمش و کشک و شیر که عموم علماء ما آن را اختیار نموده‌اند و گویا منشاء این تفاوت‌ها، اختلاف نصوص باشد).

در اینجا به ذکر بعضی از آن نصوص می‌پردازیم:

صحیحه صفوان الجَمّال:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ جَمِيعاً عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ فَقَالَ عَنِ الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ وَ الْحُرِّ وَ الْعَبْدِ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ زَبِيبٍ[2] .

ترجمه:

(صفوان جمّال نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال نمودم راجع به زکات فطره؟ پس فرمود: از صغیر و کبیر و حرّ و عبد از هر نفر از آن ها، یک صاع گندم یا یک صاع خرما یا یک صاع کشمش).

صحیحه عبدالله بن مَیمون:

وَ عَنْهُ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِيسَي عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِيهِ ع قَالَ زَكَاةُ الْفِطْرَةِ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ زَبِيبٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ شَعِيرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ أَقِطٍ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ حُرٍّ أَوْ عَبْدٍ صَغِيرٍ أَوْ كَبِيرٍ[3] .

ترجمه:

(عبدالله بن میمون از امام صادق(ع) از پدرشان نقل کرده که فرمود: زکات فطره، یک صاع خرما یا یک صاع کشمش یا یک صاع جو یا یک صاع کشک، از هر نفر اعمّ از حرّ یا عبد، صغیر یا کبیر).

صحیحه معاویة بن عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي حَمْزَةَ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ يُعْطِي أَصْحَابُ الْإِبِلِ وَ الْغَنَمِ وَ الْبَقَرِ فِي الْفِطْرَةِ مِنَ الْأَقِطِ صَاعاً[4] .

ترجمه:

(معاویة بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده که فرمود: کسانی که شتر و گوسفند و گاو دارند، در زکات فطره، یک صاع کشک پرداخت نمایند).

مرسله عبدالله بن سنان:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ قَالَ عَنْ كُلِّ رَأْسٍ مِنْ أَهْلِكَ الصَّغِيرِ مِنْهُمْ وَ الْكَبِيرِ وَ الْحُرِّ وَ الْمَمْلُوكِ وَ الْغَنِيِّ وَ الْفَقِيرِ كُلِّ مَنْ ضَمَمْتَ إِلَيْكَ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ شَعِيرٍ أَوْ تَمْرٍ أَوْ زَبِيبٍ…[5]

ترجمه:

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که سوال کردم از ایشان راجع به زکات فطره؟ فرمود: از هر نفر از اهل تو اعم از صغیر و کبیر و حرّ و مملوک و غنیّ و فقیر که ضمیمه کرده ای به عائله ات، برای هر کدام یک صاع از گندم یا یک صاع از جو یا خرما یا کشمش…).

خبر عبدالله بن المُغَیْرة:

وَ بِالْإِسْنَادِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغَيْرَةِ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع فِي الْفِطْرَةِ قَالَ تُعْطَي مِنَ الْحِنْطَةِ صَاعٌ وَ مِنَ الشَّعِيرِ صَاعٌ وَ مِنَ الْأَقِطِ صَاعٌ[6] .

ترجمه:

(عبدالله بن مغیره از امام رضا(ع) نقل کرده است راجع به زکات فطره که فرمود: پرداخت شود از گندم یک صاع و از جو یک صاع و از کشک یک صاع).

صحیحه زراره و ابن مُسکان:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ الصَّفَّارِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ يُونُسَ عَنْ زُرَارَةَ وَ ابْنِ مُسْكَانَ جَمِيعاً عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْفِطْرَةُ عَلَي كُلِّ قَوْمٍ مِمَّا يُغَذُّونَ عِيَالَهُمْ لَبَنٍ أَوْ زَبِيبٍ أَوْ غَيْرِهِ[7] .

ترجمه:

(زراره و ابن مُسکان از امام صادق(ع) نقل کرده اند که فرمود: زکات فطره بر هر قومی از هر نوع غذایی است که به عائله خود داده‌اند، شیر یا کشمش یا غیر آن).

فتحصّل:

که مستفاد از مجموع روایات همان است که مرحوم مصنّف در متن بیان کردند که أقوی، جواز مواردی است که به آن ها تصریح گردیده است هرچند احوط، چهار مورد یعنی گندم و جو و خرما و کشمش می‌باشد از آن جهت که قوت غالب اکثر مردم محسوب می‌شوند، مضافاً بر اینکه در روایات معتبره ذکر شده و خلافی در مورد آن ها نیست.

متن:

الْأَقْوَى الِاجْتِزَاءُ بِقِيمَةِ أَحَدٍ الْمَذْكُورَاتِ مِنَ الدَّرَاهِمِ وَ الدَّنَانِيرِ أَوْ غَيْرِهِمَا مِنَ الْأَجْناسِ الْأُخْر.

ترجمه:

(أقوی مُجزی بودن پرداخت قیمت یکی از آنچه ذکر شد به دراهم و دنانیر یا غیر این‌ها از اجناس دیگر).

قال العلّامة الحلّی فی المختلف:

قالَ فِی المُخْتَلَفِ،لاَ خِلاَفَ فِي جَوَازِ إِخْرَاجِ اَلْقِيمَةِ بِسِعْرِ اَلْوَقْتِ[8] .

ترجمه:

(علّامه حلّی در مختلف گفته است: که خلافی نیست در جواز اخراج قیمت به قیمت روز).

نصوصی که بر آن دلالت دارند:

صحیحه محمّد بن اسماعیل بن بَزیع:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ بَزِيعٍ قَالَ بَعَثْتُ إِلَي أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع بِدَرَاهِمَ لِي وَ لِغَيْرِي وَ كَتَبْتُ إِلَيْهِ أُخْبِرُهُ أنها مِنْ فِطْرَةِ الْعِيَالِ فَكَتَبَ بِخَطِّهِ قَبَضْتُ[9] .

ترجمه:

(محمّد بن اسماعیل بن بَزیع نقل کرده است که فرستادم به امام ابوالحسن رضا(ع) دراهمی از خودم و غیر خودم را و نوشتم و خبر دادم که آن ها زکات فطره عائله است، پس آن حضرت به خطّ خودشان نوشتند دریافت کردم).

موثّقه اسحاق بن عمّار:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ فَضَّالٍ عَنْ ثَعْلَبَةَ بْنِ مَيْمُونٍ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا بَأْسَ بِالْقِيمَةِ فِي الْفِطْرَةِ[10] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: اشکالی نیست که قیمت زکات فطره پرداخت شود).

صحیحه عمر بن یزید:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ فِي حَدِيثٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع نُعْطِي الْفِطْرَةَ دَقِيقاً مَكَانَ الْحِنْطَةِ قَالَ لَا بَأْسَ يَكُونُ أَجْرُ طَحْنِهِ بِقَدْرِ مَا بَيْنَ الْحِنْطَةِ وَ الدَّقِيقِ وَ سَأَلْتُهُ يُعْطِي الرَّجُلُ الْفِطْرَةَ دَرَاهِمَ ثَمَنَ التَّمْرِ وَ الْحِنْطَةِ يَكُونُ أَنْفَعَ لِأَهْلِ بَيْتِ الْمُؤْمِنِ قَالَ لَا بَأْسَ[11] .

ترجمه:

(عمر بن یزید در حدیثی نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) آرد را به عنوان زکات فطره می‌پردازیم به جای گندم؟ فرمود: اشکالی ندارد، اجرت آسیاب کردن به اندازه ما بین قیمت گندم و آرد است و سوأل کردم از ایشان که شخصی زکات فطره را به دراهم قیمت خرما و گندم که نافع‌تر برای اهل بیت مومن می‌باشد؟ فرمود: اشکالی ندارد).