موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة /بررسی تعلّق زکات فطره مهمان در شب عید فطر

متن:

فَصْلٌ فِيمَن تَجِبُ عَنْهُ.

يَجِبُ إِخْرَاجُها بعد تَحقق شرائطِها عَنْ نَفْسِهِ وَ عَنْ كُلِّ مَنْ يَعُولُهُ حِينَ دُخُولِ لَيْلَةِ الفِطرِ مِن غَيرِ فَرقٍ بَينَ واجِبِ النَّفَقَةِ عَلَيهِ وَ غَيْرِهِ وَ الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ وَ اَلْحُرِّ وَ اَلْمَمْلُوكِ وَ الْمُسْلِمِ وَ الْكَافِرِ و الْأَرْحَامِ وَ غَيْرِهِمْ حَتَّى اَلْمَحْبُوسُ عِنْدَهُمْ وَ لَوْ عَلَى وَجْهٍ مُحَرَّمَ.

ترجمه:

(فصل؛ کسانی که زکات فطره آن ها بر شخص واجب است.

اخراج زکات فطره بعد از تحقق شرائط، واجب است از جانب خود شخص و همه کسانی که عائله و نان‌ خور او هستند، هنگام داخل شدن شب عید فطر، بدون فرق بین اینکه نفقه آن ها بر او واجب باشد یا غیر آنان و همینطور کوچک و بزرگ، حرّ و مملوک، مسلم و کافر، خویشاوندان و غیر آن ها حتی کسی که در نزد وی زندانی است هرچند بر وجه حرام باشد).

در این مسئله خلافی نیست بلکه اجماع بر آن است کما اینکه مرحوم صاحب جواهر، اجماع بر هر دو قسم(منقول و محصّل) را قائل شده‌اند، نصوص بسیاری هم بر آن دلالت دارند از جمله:

صحیحه عمر بن یزید:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ يَزِيدَ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الرَّجُلِ يَكُونُ عِنْدَهُ الضَّيْفُ مِنْ إِخْوَانِهِ فَيَحْضُرُ يَوْمُ الْفِطْرِ يُؤَدِّي عَنْهُ الْفِطْرَةَ فَقَالَ نَعَمْ الْفِطْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَي كُلِّ مَنْ يَعُولُ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَي صَغِيرٍ أَوْ كَبِيرٍ حُرٍّ أَوْ مَمْلُوكٍ[1] .

ترجمه:

(عمر بن یزید نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال نمودم راجع به شخصی که از برادرانش میهمان نزد او می‌باشد، پس روز عید فطر هم حضور دارد آیا بایستی فطره او را بپردازد؟ پس فرمود: بلی، زکات فطره واجب است بر همه کسانی که عائله و نان خور او هستند، از مرد یا زن، کوچک یا بزرگ، حرّ یا مملوک).

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ يُونُسَ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ كُلُّ مَنْ ضَمَمْتَ إِلَي عِيَالِكَ مِنْ حُرٍّ أَوْ مَمْلُوكٍ فَعَلَيْكَ أَنْ تُؤَدِّيَ الْفِطْرَةَ عَنْهُ[2] .

ترجمه:

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: همه کسانی که آن ها را ضمیمه کرده ای به عائله ات از حرّ و مملوک، پس بر عهده تو هست که فطره آن ها را بپردازی).

صحیحه صَفوان جَمّال:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ ابْنِ أَبِي نَجْرَانَ وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ جَمِيعاً عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ فَقَالَ عَنِ الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ وَ الْحُرِّ وَ الْعَبْدِ عَنْ كُلِّ إِنْسَانٍ مِنْهُمْ صَاعٌ مِنْ حِنْطَةٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ تَمْرٍ أَوْ صَاعٌ مِنْ زَبِيبٍ[3] .

ترجمه:

(صَفوان جَمّال نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به فطره؟ پس فرمود: از صغیر و کبیر و حرّ و عبد، از هر انسانی یک صاع گندم یا یک صاع از خرما یا یک صاع کشمش).

صحیحه حلبی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ عَلَي كُلِّ رَأْسٍ مِنْ أَهْلِكَ الصَّغِيرِ وَ الْكَبِيرِ وَ الْحُرِّ وَ الْمَمْلُوكِ وَ الْغَنِيِّ وَ الْفَقِيرِ…[4]

ترجمه:

(حلبی از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: زکات فطره بر عهده هر نفر از اهل تو، اعم از صغیر و کبیر و حرّ و مملوک و غنی و فقیر می‌باشد).

مستفاد از نصوص مذکوره این است که زکات فطره عائله شخص یعنی کسانی که نفقه آن ها بر او واجب است، شرعاً که عبارتند از همسر و فرزند و پدر و مادر یا افرادی که به آن ها ضمیمه گردیده و عرفاً نان خور او محسوب می‌شوند بر وی واجب می‌باشد اما غیر این‌ها از قبیل کارکنان و حقوق بگیران دولت یا طلّاب و اهل علم که از وجوه شرعیه مانند خمس تامین می‌شوند یا فقرائی که از موسسات خیریّه اعاشه می‌گردند، هیچ یک از این موارد عائله محسوب نمی‌شود که زکات فطره آن ها بر عهده معیل آنان باشد.

متن:

وَ كَذا تَجِبُ عَنِ الضَّيْفِ بِشَرْطِ صِدْقِ كَوْنِهِ عِيَالاً لَهُ وَ إِنْ نَزَلَ عَلَيْهِ فِي آخِرِ يَوْمٍ مِنْ رَمَضَانَ بَلْ وَ إِنْ لَمْ يَأْكُلْ عِنْدَهُ شَيْئاً لَكِنْ بِالشرط اَلْمَذْكُورِ وَ هُوَ صِدْقُ الْعَيْلُولَةِ عَلَيْهِ عِنْدَ دُخُولِ لَيْلَةِ الْفِطْرِ بِأَنْ يَكُونَ بَانِياً عَلَى البَقاءِ عِنْدَهُ مُدَّةً وَ مَعَ عَدَمِ الصِّدْقِ تَجِبُ عَلَيَّ نَفْسُه.

ترجمه:

(و همچنین واجب است زکات فطره مهمان، مشروط بر اینکه صدق عائله نماید و هرچند در آخرین روز ماه رمضان بر او وارد شده باشد، بلکه هرچند نزد وی چیزی هم نخورد، لکن به شرطی که ذکر شد یعنی صدق عیلوله بر او بشود هنگام ورود شب عید فطر، به این صورت که بنا داشته باشد مدتّی نزد صاحبخانه بماند و چنانچه عنوان عیوله صدق نکند زکات فطره بر خودش واجب خواهد بود).

شرح:

تردیدی نیست در اینکه اخراج زکات فطره میهمان بر میزبان واجب می‌باشد کما اینکه در صحیحه عمر بن یزید بر آن تصریح گردیده است، انّما الکلام در مراد از مهمانی است که موضوع این حکم قرار دارد.

جماعتی از جمله شهید ثانی و مرحوم محقق در معتبر می فرمایند صدق اسم ضیف کافی است. تحقّق آن هم به این است که آخرین جزء از ماه رمضان و در هنگام رویت هلال ماه شوال در ضیافت باشد و همین قول را مرحوم صاحب جواهر اختیار نموده است؛ اما جماعت دیگری از جمله مرحوم مصنّف( صاحب عروة) صدق عرفی عیلوله را معتبر دانسته و گفته‌اند مجرد ضیافت کافی نیست و اقوال دیگری هم موجود است که وجهی بر آن ها نیست، از آن جهت که مستندی ندارند از جمله اعتبار ضیافت یک ماه تمام رمضان یا نصف اخیر آن یا دهه اخیر از آن یا دو شب آخر یا شب آخر.

اما در استناد به صحیحه عمر بن یزید کسانی که صدق عرفی عیلوله را معتبر دانسته اند می گویند:

از قول راوی«الرَّجُلِ يَكُونُ عِنْدَهُ الضَّيْفُ مِنْ إِخْوَانِهِ فَيَحْضُرُ يَوْمُ الْفِطْرِ» و پاسخ امام(ع) که فرمود: «نَعَمْ الْفِطْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَي كُلِّ مَنْ يَعُولُ...»، ظاهر این است که ضیف نزد او مانده به گونه‌ای که از عیال او شمرده شده است هرچند به وجه انضمام به عائله بنابراین علاوه بر شرط ورود قبل از هلال شوال، ماندگاری به اقلّ مدتی که عیلوله محسوب شود عرفاً لازم است تا زکات فطره وی بر عهده میزبان قرار گیرد.

اما استظهار مرحوم صاحب جواهر از صحیحه مزبور چنین است:

اینکه امام(ع) فرمود: نَعَمْ، تمام جواب از سوال زکات فطره مهمان است که مقتضاء آن مجرد ضیافت بعنوانها، موضوع مستقلی است برای اداء فطره و قول امام(ع) بعد از نَعَمْ، یعنی جمله« الفطرةُ واجبةٌ…» مستأنفه است که موضوع دیگری را در رابطه با اداء زکات فطره مطرح فرموده و آن عبارت است از عنوان عیلوله، پس هر یک از دو عنوان یعنی ضیافت و عیلوله موضوع مستقلی است برای اداء فطره که ربطی به یکدیگر ندارند.

اشکالی که بر مرحوم صاحب جواهر وارد شده اینکه بر وفق قواعد ادبی اگر جمله، استینافیه بود باید صدر آن«واو استیناف» قرار گیرد.

أقول:

حاصل آنکه عنوان ضیافت به تنهایی و بدون صدق عیلوله هر چند به نحو موقت، برای تعلق زکات فطره به میزبان و صاحبخانه کافی نیست همان طور که مرحوم مصّنف و بسیاری از اعاظم قائل به آن شده‌اند.

متن:

كُلُّ مَنْ وَجَبَتْ فِطْرَتُهُ عَلَى غَيْرِهِ سَقَطَتْ عَنْ نَفْسِهِ وَ إِنْ كَانَ غَنِيّاً وَ كَانَتْ وَاجِبَةً عَلَيْهِ لَوِ اِنْفَرَد.

ترجمه:

(هر کس واجب باشد زکات فطره‌اش بر دیگری، از خودش ساقط است، هر چند غنی باشد و چنانچه منفرد بود زکات فطره به عهده خودش قرار داشت).

نصوصی که دلالت بر آن دارند:

صحیحه عبدالله بن سنان:

صحیحه عبدالله بن سنان عن ابی عبدالله(ع)« که قبل از این ذکر شد» قَالَ كُلُّ مَنْ ضَمَمْتَ إِلَي عِيَالِكَ مِنْ حُرٍّ أَوْ مَمْلُوكٍ فَعَلَيْكَ أَنْ تُؤَدِّيَ الْفِطْرَةَ عَنْهُ…[5]

(هرکس را که ضمیمه کرده‌ای به عائله و افراد نان خور خودت اعمّ از حرّ و مملوک، پس بر تو واجب است زکات فطره وی را بپردازی).

موثّقه اسحاق بن عمّار:

وَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الْفِطْرَةِ إِلَي أَنْ قَالَ وَ قَالَ الْوَاجِبُ عَلَيْكَ أَنْ تُعْطِيَ عَنْ نَفْسِكَ وَ أَبِيكَ وَ أُمِّكَ وَ وَلَدِكَ وَ امْرَأَتِكَ وَ خَادِمِكَ[6] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به زکات فطره؟ تا آنجا که گفت و فرمود: بر تو واجب است که زکات فطره خودت و پدر و مادرت و فرزندت و همسرت و خادمت را بپردازی).