موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة /بررسی شرط غنی بودن پرداخت کننده زکات فطره

متن:

الرابع اَلْغِنَی وَ هُوَ أَنْ يَمْلِكَ قُوتَ سَنَةٍ لَهُ وَ لِعِيَالِهِ زَائِداً عَلَى مَا يُقَابِلُ اَلدِّينَ وَ مُسْتَثْنِيَاتِهِ فِعْلاً أَوْ قُوَّةً بِأَنْ يَكُونَ لَهُ كَسْبٌ يَفِي بِذَلِكَ فَلاَ تَجِبُ عَلَى اَلْفَقِيرِ وَ هُوَ مَنْ لاَ يَمْلِكُ ذَلِك.

ترجمه:

(چهارم، غنی بودن و آن عبارت است از اینکه قوت و هزینه سال خودش و عائله‌اش را داشته باشد، زائد بر آنچه در مقابل بدهکاری او و مستثنیات دَین او می‌باشد، اعم از اینکه هزینه سال را بالفعل یا بالقوه داشته باشد، منظور از بالقوه یعنی کسب و کاری داشته باشد که مخارج سال او را تأمین می‌کند پس بر فقیر، زکات فطره واجب نیست و فقیر کسی است که مخارج سال وی به گونه‌ای که ذکر شد تأمین نمی‌باشد).

مراد از مستثنیات دَین عبارت است از: مَسکن مورد نیاز شخص و افراد تحت تکفل وی با رعایت شأن ایشان، اثاثیه مورد نیاز و ضروری زندگی، آذوقه موجود به قدر احتیاج فرد و خانواده که معمولاً نگهداری می‌شود، وسایل و ابزار کار و کتب علمی و تحقیقاتی برای اهل علم و دانش.

شرح:

از شرایط وجوب زکات فطره غِنا می‌باشد و لذا بر فقیر واجب نیست.

نصوصی که بر آن دلالت دارند:

صحیحه حلبی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ حَمَّادٍ يَعْنِي ابْنَ عُثْمَانَ عَنِ الْحَلَبِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سُئِلَ عَنْ رَجُلٍ يَأْخُذُ مِنَ الزَّكَاةِ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَا[1] .

ترجمه:

(حلبی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال شد راجع به شخصی که زکات می‌گیرد آیا زکات فطره بر او هست؟ فرمود: نه).

توضیح آنکه اخذ زکات در این صحیحه انصراف به مناط فقر دارد، نه عناوین دیگر از قبیل سبیل الله و صَرف در حجّ، فلذا دلالت آن بر نفی فطره از فقیر به وضوح ثابت می‌باشد.

خبر اسحاق بن عمّار:

وَ عَنْهُ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ ع عَلَي الرَّجُلِ الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ[2] .

ترجمه:

(اسحاق بن عمّار نقل کرده است که به امام ابی ابراهیم موسی الکاظم(ع) گفتم: آیا بر عهده شخص محتاج زکات فطره هست؟ فرمود: بر او زکات فطره نمی‌باشد).

خبر اسحاق بن المُبارک:

وَ عَنْهُ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْمُبَارَكِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي إِبْرَاهِيمَ ع عَلَي الرَّجُلِ الْمُحْتَاجِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ[3] .

ترجمه:

(اسحاق بن المُبارک نقل کرده که به امام ابی ابراهیم موسی الکاظم(ع) گفتم: آیا بر عهده شخصِ محتاج زکات فطره هست؟ پس فرمود: بر او زکات فطره نیست).

خبر یزید بن فَرْقَدِ النَهْدِی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ سَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ يَزِيدَ بْنِ فَرْقَدٍ النَّهْدِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ رَجُلٍ يَقْبَلُ الزَّكَاةَ هَلْ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ قَالَ لَا[4] .

ترجمه:

(یزید بن فرقد النّهدی نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به شخصی که قبول زکات می‌کند، آیا بر عهده او زکات فطره هست؟ فرمود: نه).

ما به ازاء این موارد، روایتی است که در واقع معارض با آن ها نمی‌باشد.

صحیحه زراره:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ يُونُسَ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ قَالَ قُلْتُ الْفَقِيرُ الَّذِي يُتَصَدَّقُ عَلَيْهِ هَلْ عَلَيْهِ صَدَقَةُ الْفِطْرَةِ فَقَالَ نَعَمْ يُعْطِي مِمَّا يُتَصَدَّقُ بِهِ عَلَيْهِ[5] .

ترجمه:

(زراره نقل کرده است که گفتم: فقیری که به او صدقه پرداخت می‌شود آیا زکات فطره بر او هست؟ پس فرمود: بلی، پرداخت کند از آنچه به عنوان صدقه به او داده می‌شود).

در این صحیحه پرداخت زکات فطره به وسیله فقیر، صریح در وجوب نیست و قابل حمل بر استحباب می‌باشد؛ در جمع بین آن و نصوص قبلی که بر نفی زکات فطره از فقیر دلالت داشتند.

متن:

لاَ يَشْتَرِطُ فِي وُجُوبِهَا اَلْإِسْلاَمُ فَتَجِبَ عَلَى اَلْكَافِرِ لَكِنْ لاَ يَصِح أداؤها مِنْهُ وَ إِذا أسْلم بَعدَ اَلْهِلاَلِ سَقَطَ عَنْهُ وَ أَمَّا المُخَالِفُ إِذَا اسْتَبصَرَ بَعدَ الهِلاَلِ فَلاَ تَسْقُطْ عَنْه.

ترجمه:

(در وجوب زکات فطره، اسلام شرط نیست، پس بر کافر واجب است، لکن انجام آن از وی صحیح نمی‌باشد و هرگاه بعد از هلال ماه شوال اسلام آورد، زکات فطره از او ساقط است و اما مخالف، چنانچه بعد از هلال مستبصر گردد، زکات فطره از وی ساقط نیست).

شرح:

آنچه مرحوم مصنف بیان داشتند، بنا بر قول مشهور است که کفّار مکلّف به فروع هستند همانطور که مکلّف به اصول می‌باشند، لکن البته اداء آن از ایشان صحیح نیست زیرا زکات فطره از عبادات است و صدور آن از کفار صحیح نمی‌باشد و چنانچه بعد از هلال ماه شوال اسلام آورند زکات فطره از آن ها ساقط است.

دلیل روایی آن:

صحیحه معاویة بن عمّار:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ مُعَاوِيَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ مَوْلُودٍ وُلِدَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا قَدْ خَرَجَ الشَّهْرُ وَ سَأَلْتُهُ عَنْ يَهُودِيٍّ أَسْلَمَ لَيْلَةَ الْفِطْرِ عَلَيْهِ فِطْرَةٌ قَالَ لَا[6] .

ترجمه:

(معاویة بن عمّار نقل کرده است که از امام صادق(ع) سوال کردم راجع به نوزادی که شب عید فطر متولّد شده است، آیا بر او زکات فطره هست؟ فرمود: نه، ماه پایان یافته است و سوأل کردم از ایشان راجع به یهودی که در شب عید فطر اسلام آورده است، آیا زکات فطره بر او هست؟ فرمود: نه).

اما در مورد مخالف چنانچه بعد از هلال ماه شوال مستبصر شود پس زکات فطره از او ساقط نیست، زیرا اگر انجام نداده دلیلی بر سقوط آن در اثر استبصار نمی‌باشد آنچنان که در مورد اسلام وارد شده است و اگر انجام داده باشد هم ساقط نیست، بر حسب نصوصی که تصریح دارند بر اینکه زکات بایستی در موضعش که اهل الولایة هستند قرار گیرد و معلوم است که فطره هم از اقسام زکات می‌باشد.

صحیحه بُرَیْدِ بنِ مُعاویةِ العِجْلِی:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُوسَي بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ صَفْوَانَ وَ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ مُعَاوِيَةَ الْعِجْلِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ كُلُّ عَمَلٍ عَمِلَهُ وَ هُوَ فِي حَالِ نَصْبِهِ وَ ضَلَالَتِهِ ثُمَّ مَنَّ اللَّهُ عَلَيْهِ وَ عَرَّفَهُ الْوَلَايَةَ فَإِنَّهُ يُؤْجَرُ عَلَيْهِ إِلَّا الزَّكَاةَ فَإِنَّهُ يُعِيدُهَا لِأَنَّهُ يَضَعُهَا فِي غَيْرِ مَوَاضِعِهَا لِآن ها لِأَهْلِ الْوَلَايَةِ وَ أَمَّا الصَّلَاةُ وَ الْحَجُّ وَ الصِّيَامُ فَلَيْسَ عَلَيْهِ قَضَاءٌ[7] .

ترجمه:

(بُرَید بن معاویة العجلیّ از امام صادق(ع) در حدیثی نقل کرده است که فرمود: هر عملی را که انجام دهد در حال نَصب و گمراهی، سپس خداوند بر او منّت نهاده و ولایت را به او شناسانده پس او بر آنچه عمل کرده مأجور است مگر زکات، پس به درستی که بایستی آن را اعاده نماید، زیرا که قرار داده است آن را در غیر مواضعش، چون زکات متعلق به اهل الولایة است و اما نماز و حج و روزه، پس قضاء آن ها بر عهده‌اش نمی‌باشد).

صحیحة الفُضلاء:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ زُرَارَةَ وَ بُكَيْرٍ وَ الْفُضَيْلِ وَ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ بُرَيْدٍ الْعِجْلِيِّ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُمَا قَالَا فِي الرَّجُلِ يَكُونُ فِي بَعْضِ هَذِهِ الْأَهْوَاءِ الْحَرُورِيَّةِ وَ الْمُرْجِئَةِ وَ الْعُثْمَانِيَّةِ وَ الْقَدَرِيَّةِ ثُمَّ يَتُوبُ وَ يَعْرِفُ هَذَا الْأَمْرَ وَ يَحْسُنُ رَأْيُهُ أَ يُعِيدُ كُلَّ صَلَاةٍ صَلَّاهَا أَوْ صَوْمٍ أَوْ زَكَاةٍ أَوْ حَجٍّ أَوْ لَيْسَ عَلَيْهِ إِعَادَةُ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ قَالَ لَيْسَ عَلَيْهِ إِعَادَةُ شَيْ‌ءٍ مِنْ ذَلِكَ غَيْرِ الزَّكَاةِ لَا بُدَّ أَنْ يُؤَدِّيَهَا لِأَنَّهُ وَضَعَ الزَّكَاةَ فِي غَيْرِ مَوْضِعِهَا وَ إِنَّمَا مَوْضِعُهَا أَهْلُ الْوَلَايَةِ[8] .

ترجمه:

(جمع فضلاء از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده‌اند درباره شخصی که جزء بعضی از گروه‌های انحرافی حروریّه و مرجئه و عثمانیّه و قدریّه بوده، سپس توبه کرده و این امر را شناخته و عقیده او نیکو شده است، آیا بایستی نمازهائی را که خوانده یا روزه یا زکات و حجّ را اعاده کند یا اعاده چیزی از این‌ها بر عهده او نیست؟ پاسخ داده شد، اعاده چیزی از این‌ها بر عهده‌اش نمی‌باشد مگر زکات که بایستی آن را بپردازد، زیرا که زکات را در غیر موضعش قرار داده است، قطعاً موضع آن اهل الولایة می‌باشند).