موضوع: كتاب الزكاة/زكاة الفطرة /شرائط وجوب زکات فطره

متن:

فَصْلٌ فِي زَكَاةِ اَلْفِطْرَةِ وَ هِيَ وَاجِبَةٌ إِجْمَاعاً مِنَ اَلْمُسْلِمِينَ.

ترجمه:

(فصل، در زکات فطره است و آن واجب است به اجماع مسلمین).

شرح:

در مدارک الاحکام و جواهرالکلام بر اجماعی بودن آن تصریح شده و قول به خلاف نفی گردیده است به استثناء قلیلی از عامّه که قائل به عدم وجوب شده‌اند.

دلیل از کتاب:

﴿قَدْ أَفْلَحَ مَنْ تَزَكَّى وَذَكَرَ اسْمَ رَبِّهِ فَصَلَّى﴾ (سوره اعلی آیه 14 و 15)

ترجمه:

مستفاد از بعض اخبار در تفسیر آیه این است که مراد از آن زکات فطره است، علاوه بر آن ظاهر از صحیحه هشام چنین است که اول آیه که راجع به زکات نازل گردیده مراد از آن زکات فطره بوده است.

صحیحه هشام بن الحَکَم:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَكَمِ عَنِ الصَّادِقِ ع فِي حَدِيثٍ قَالَ نَزَلَتِ الزَّكَاةُ وَ لَيْسَ لِلنَّاسِ أَمْوَالٌ وَ إِنَّمَا كَانَتِ الْفِطْرَةُ[1] .

ترجمه:

(هِشام بن حکم از امام صادق(ع) در حدیثی نقل کرده که فرمود: نازل شد زکات در حالی که مردم اموالی نداشتند و مراد از آن زکات فطره بود).

خبر اسحاق بن المُبارک:

مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ الْمُبَارَكِ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ أَ هِيَ مِمَّا قَالَ اللَّهُ أَقِيمُوا الصَّلاةَ وَ آتُوا الزَّكاةَ فَقَالَ نَعَمْ…[2]

ترجمه:

(اسحاق بن مُبارک نقل کرده است که سوال کردم از امام ابا ابراهیم موسی بن جعفر(ع) راجع به زکات فطره آیا از مواردی است که خداوند می‌فرماید: به پا دارید نماز را و بپردازید زکات را؟ پس فرمود: بلی).

دلیل از سنّت:

روایات کثیره‌ای بر وجوب زکات فطره دلالت دارند، بعض از آن ها را متذکر می‌شویم:

مرحوم شیخ صدوق:

قَالَ الصَّدُوقُ وَ خَطَبَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع يَوْمَ الْفِطْرِ فَقَالَ وَ ذَكَرَ خُطْبَةً مِنْهَا فَاذْكُرُوا اللَّهَ يَذْكُرْكُمْ وَ ادْعُوهُ يَسْتَجِبْ لَكُمْ وَ أَدُّوا فِطْرَتَكُمْ فَآن ها سُنَّةُ نَبِيِّكُمْ وَ فَرِيضَةٌ وَاجِبَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ[3] .

ترجمه:

(مرحوم صدوق نقل کرده است که خطبه خواندند امام امیرالمومنین(ع) در روز عید فطر و از جمله متذکر شدند، خدا را یاد کنید تا شما را یاد کند و او را بخوانید تا شما را اجابت نماید و فطره خود را بپردازید، پس به درستی که آن سنّت پیامبر شما(ص) و عمل واجبی از پروردگارتان می‌باشد).

صحیحه محمّد بن مسلم:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَمَّا يَجِبُ عَلَي الرَّجُلِ فِي أَهْلِهِ مِنْ صَدَقَةِ الْفِطْرَةِ قَالَ تَصَدَّقْ عَنْ جَمِيعِ مَنْ تَعُولُ…[4]

ترجمه:

(محمّد بن مسلم از امام باقر(ع) نقل کرده است که سوال کردم از آن حضرت از آنچه بر شخص واجب است از زکات فطره در خانواده‌اش؟ فرمود: زکات بپرداز از کسانی که عائله و نان خور تو هستند).

خبر اَبان و غیره:

وَ فِي مَعَانِي الْأَخْبَارِ وَ فِي التَّوْحِيدِ وَ فِي الْمَجَالِسِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُوسَي بْنِ الْمُتَوَكِّلِ عَنْ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زِيَادٍ يَعْنِي ابْنَ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ أَبَانٍ وَ غَيْرِهِ عَنِ الصَّادِقِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ ع قَالَ مَنْ خَتَمَ صِيَامَهُ بِقَوْلٍ صَالِحٍ أَوْ عَمَلٍ صَالِحٍ تَقَبَّلَ اللَّهُ مِنْهُ صِيَامَهُ فَقِيلَ يَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ مَا الْقَوْلُ الصَّالِحُ قَالَ شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ الْعَمَلُ الصَّالِحُ إِخْرَاجُ الْفِطْرَةِ[5] .

ترجمه:

(ابان و غیر او از امام صادق(ع) نقل کرده اند که فرمود: کسی که روزه‌اش را به پایان رساند با قول صالح یا عمل صالح، خداوند روزه‌اش را قبول فرماید، پس گفته شد: ای فرزند رسول خدا(ص) قول صالح چیست؟ فرمود: شهادت به توحید«لا اله الّا الله» و عمل صالح، اخراج زکات فطره می‌باشد).

متن:

فَصْلٌ فِي شَرَائِطِ وُجُوبِهَا وَ هِيَ أُمُورُ الْأَوَّلِ التَّكْلِيفُ فَلَا تَجِبُ عَلَى اَلصَّبِيِّ وَ اَلْمَجْنُونِ وَ لاَ عَلَى وَلِيِّهِمَا أَنْ يُؤَدِّي عَنْهُمَا مِنْ مَالِهِمَا.

ترجمه:

(فصل، در شرائط وجوب زکات فطره است که شامل اموری می شود، اوّل؛ تکلیف، بنابراین بر صغیر و مجنون و بر ولیّ آن ها واجب نیست که زکات فطره آن ها را از مال آن ها بپردازد).

در این مسئله خلافی نیست بلکه کسانی ادعای اجماع بر آن نمودند و معلوم است که وقتی غیر مکلف مورد امر واقع نشود، اصل بر عدم تکلیفِ ولیّ، نسبت به آن خواهد بود.

از اجماع که بگذریم بعضی احادیث هم دلالت بر آن دارند، از جمله:

حدیث رفع القلم:

وَ فِي الْخِصَالِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مُحَمَّدٍ السَّكُونِيِّ عَنِ الْحَضْرَمِيِّ عَنْ إِبْرَاهِيمَ بْنِ أَبِي مُعَاوِيَةَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ الْأَعْمَشِ عَنِ ابْنِ ظَبْيَانَ قَالَ أُتِيَ عُمَرُ بِامْرَأَةٍ مَجْنُونَةٍ قَدْ زَنَتْ فَأَمَرَ بِرَجْمِهَا فَقَالَ عَلِيٌّ ع أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ الْقَلَمَ يُرْفَعُ عَنْ ثَلَاثَةٍ عَنِ الصَّبِيِّ حَتَّي يَحْتَلِمَ وَ عَنِ الْمَجْنُونِ حَتَّي يُفِيقَ وَ عَنِ النَّائِمِ حَتَّي يَسْتَيْقِظَ[6] .

ترجمه:

(ابن ظَبْیان نقل کرده است که زن مجنونه‌ای که زنا کرده بود نزد عُمَر آورده شد، پس امر به سنگسار او نمود، پس علی(ع) فرمود: آیا نمی‌دانی که قلم تکلیف از سه دسته برداشته شده است؟! کودک تا وقتی که محتلم«بالغ» شود و دیوانه تا زمانی که بهبودی یافته«عاقل گردد» و کسی که خوابیده تا بیدار شود).

با توجه به اینکه مرفوع در این حدیث عبارت است از مطلق قلم تشریع، اعم از تکلیف و وضع و از طرفی عموم رفع القلم شامل زکات فطره هم می‌شود در نتیجه بر صبیّ و مجنون زکات فطره واجب نیست.

صحیحه محمّد بن القاسم بن الفُضَیل:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَي عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْقَاسِمِ بْنِ الْفُضَيْلِ قَالَ كَتَبْتُ إِلَي أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع أَسْأَلُهُ عَنِ الْوَصِيِّ أَيُزَكِّي زَكَاةَ الْفِطْرَةِ عَنِ الْيَتَامَي إِذَا كَانَ لَهُمْ مَالٌ قَالَ فَكَتَبَ ع لَا زَكَاةَ عَلَي يَتِيمٍ[7] .

ترجمه:

(محمّد بن القاسم بن الفضیل نقل کرده است که نوشتم به امام ابوالحسن رضا(ع) سوال کردم از ایشان راجع به وصیّ آیا بایستی زکات فطره ایتام را هرگاه مالی داشته باشند بپردازد؟ پس امام نوشتند: زکات بر یتیم واجب نیست).

متن:

اَلثَّانِي عَدَمُ اَلْاغماءِ فَلاَ تَجِبُ عَلَى مَنْ أَهَلَّ شَوَّالٌ عَلَيْهِ وَ هُوَ مُغْمًى عَلَيْهِ.

ترجمه:

(دوّم؛ بیهوش نبودن، پس واجب نیست زکات فطره بر کسی که هلال شوال بر او واقع شود در حالی که بیهوش باشد).

بنابراین اگر کسی در هنگام رویت هلال بیهوش باشد هرچند در امتداد و در وقت اداء هوشیار گردد زکات فطره بر او واجب نیست؛ تعدادی از فقهاء این حکم را متسالم علیه دانسته اند و مرحوم صاحب مدارک از آن به عنوان مقطوع به در کلمات اصحاب یاد کرده اند، البته متذکر شده‌اند که اغماء در صورتی موجب عدم وجوب فطره است که شخص در تمام وقت اداء به حال اغماء باشد و دلیلی بر عدم وجوب فطره در فرض به هوش آمدن پس از وقت وجوب و در اثناء وقت اداء موجود نیست، لکن مرحوم صاحب جواهر بر این نظریه ایراد کردند که اغماء در وقت وجوب یعنی همان وقت رویت هلال، جهت عدم وجوب فطره کفایت می‌کند و لازم نیست در طول وقت اداء( تا اقامه نماز عید یا تا زوال روز عید) به حال اغماء باشد و از حیث دلیل هم اصالة البرائة از زکات فطره را در مورد کسی که در اثناء وقت اداء هوشیار گردد جاری دانسته اند.

أقول:

آن چه در عدم وجوب زکات فطره معتبر است، اغماء در وقت وجوب زکات فطره( هنگام رویت هلال شوال) می‌باشد هرچند در اثناء وقت اداء از حالت بیهوشی خارج گردد.

متن:

الثَّالِثُ الحُرِّيَّةُ فَلا تَجِبُ عَلَى اَلْمَمْلُوكِ وَ إِنْ قُلْنَا إِنَّهُ يَمْلِكُ سَوَاءً كَانَ قِناً أَوْ مُدَبَّراً أَوْ أُمَّ وَلَدٍ أَوْ مُكَاتَباً مَشْرُوطاً أَوْ مُطْلَقاً وَ لَمْ يُؤَدِّ شَيْئاً فَتَجِبُ فِطْرَتُهُمْ عَلَى اَلْمَوْلى نَعَمْ لَوْ تَحَرَّرَ مِنَ اَلمَمْلُوك شى وَجَبَتْ عَلَيْهِ وَ عَلَى اَلْمَوْلَى.

ترجمه:

(سوّم؛ حرّ بودن، پس زکات فطره بر مملوک واجب نیست، اعمّ از اینکه مملوکِ کامل باشد یا مدبَّر یا امّ ولد یا مکاتَبِ مشروط یا مطلق، پس پرداخت چیزی بابت زکات بر او واجب نیست و فطره آن ها بر مولی است، بلی اگر بخشی از مملوک آزاد شده باشد، واجب است بر او و بر مولی که بپردازند به نسبت به مقداری که از او آزاد شده بر عهده خودش و مقداری که همچنان مملوک است بر عهده مولی خواهد بود).

شرح:

دلیل بر آن اجماع است، کما اینکه مرحوم صاحب جواهر(ره) بر آن تصریح نموده اند:

مرحوم صاحب جواهر(ره):

بِلَا خِلافٍ اجِدُهُ فِيهِ بَلِ اَلاِجْمَاعُ مُحْكِيٌّ عَلَيْهِ مُسْتَفِيضاً اِنْ لَمْ يَكُنْ مُحَصَّلاً.

ترجمه:

(بدون خلافی که یافته باشم آن را در این مورد، بلکه اجماع منقول به خبر مستفیض اگر محصَّل نباشد).

صحیحه عبدالله بن سنان که بر عدم وجوب زکات مال بر عبد دلالت دارد به ضمیمه مرسله محمّد بن محمّد المفید از عبد الرحمان بن الحَجّاج دلیل بر عدم وجود زکات فطره بر مملوک می‌باشد.

صحیحه عبدالله بن سنان:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَيْسَ فِي مَالِ الْمَمْلُوكِ شَيْ‌ءٌ وَ لَوْ كَانَ لَهُ أَلْفُ أَلْف وَ لَوِ احْتَاجَ لَمْ يُعْطَ مِنَ الزَّكَاةِ شَيْئاً[8] .

ترجمه:

(عبدالله بن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: در مال مملوک چیزی نیست، هرچند هزار هزار باشد و چنانچه نیاز داشته باشد چیزی از زکات به او پرداخت نمی‌شود).

خبر عبدالرحمان بن الحَجَّاج:

مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدٍ الْمُفِيدُ فِي الْمُقْنِعَةِ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ تَجِبُ الْفِطْرَةُ عَلَي كُلِّ مَنْ تَجِبُ عَلَيْهِ الزَّكَاةُ[9] .

ترجمه:

(عبدالرحمان بن الحَجّاج از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: واجب است زکات فطره بر هر کس که واجب است بر او زکات مال).

توضیح آنکه مرسله بودن خبر به عمل اصحاب جبران می‌شود.