موضوع: كتاب الزكاة/مستحقين الزکاة /دریافت کننده زکات، سید(یعنی هاشمی) نباشد.

متن:

الرَّابِعُ أَنْ لَا يَكُونَ هَاشِمِيّاً إِذَا كَانَتِ الزَّكَاةُ مِنْ غَيْرِهِ مَعَ عَدَمِ الإِضْطِرارِ وَ لَا فَرْقَ بَيْنَ سَهْمِ اَلْفُقَرَاءِ و غَيْرِهِ مِنْ سَائِرِ السِّهامِ حَتِّي سَهْمِ الْعامِلِينَ وَ سَبِيلِ اللَّه.

ترجمه:

چهارم: اینکه هاشمی(فرزند هاشم جد پیامبر اسلام«ص») نبوده باشد اگر زکات از غیر هاشمی باشد، البته در جائی که اضطرار نداشته باشد، و فرقی نمی‌کند در عدم جواز پرداخت زکات غیر هاشمی به هاشمی بین اینکه زکات از سهم فقراء باشد و غیر سهم فقراء، از سایر سهام، حتی از سهم جمع آوری کنندگان زکات یا از سهم فی سبیل الله هم نمی شود زکات اعطاء نمود.

شرح:

در این باره بسیاری از اعاظم قائل به اجماع شده‌اند.:

مرحوم صاحب جواهر:

بِلا خِلافٍ اجِدُهُ فِيهِ بَيْنَ الْمُومِنِينَ بَلْ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ.[1]

ترجمه:

(بدون خلافی که یافته باشم در آن بین مومنین بلکه بین مسلمین).

مرحوم صاحب حدائق:

اجْمَعْ عَلَيْهِ الْخَاصَّةَ وَ الْعامَّةُ.

ترجمه:

(خاصّه و عامّه بر آن اجماع دارند).

مرحوم صاحب مدارک:

أجْمَعْ عُلَماءُ الاِسْلامِ كافَّةً عَلي أنَّ الصَّدَقَةَ المَفْرُوضَةَ مِن غَيْرِ الهاشِميِّ مُحَرَّمَةٌ عَلَي الهاشِمِي[2] .

ترجمه:

(علماء اسلام عموماً اجماع دارند بر این که صدقه واجبه از غیر هاشمی بر هاشمی حرام است).

نصوصی که بر آن دلالت دارند:

صحیحه عیص بن القاسم:

مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ جَمِيعاً عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَي عَنْ عِيصِ بْنِ الْقَاسِمِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ أُنَاساً مِنْ بَنِي هَاشِمٍ أَتَوْا رَسُولَ اللَّهِ ص فَسَأَلُوهُ أَنْ يَسْتَعْمِلَهُمْ عَلَي صَدَقَاتِ الْمَوَاشِي وَ قَالُوا يَكُونُ لَنَا هَذَا السَّهْمُ الَّذِي جَعَلَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ لِلْعَامِلِينَ عَلَيْهَا فَنَحْنُ أَوْلَي بِهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص يَا بَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِي وَ لَا لَكُمْالمستحقین للزکاة[3] .

ترجمه:

(عیص بن القاسم از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: افرادی از بنی هاشم آمدند نزد رسول الله(ص)، پس از ایشان درخواست کردند که ایشان را متصدی زکات چهارپایان قرار دهد و گفتند: برای ما خواهد بود این سهمی که خداوند(عزوجل) برای عاملین علیها قرار داده پس ما اولی به آن هستیم، پس رسول الله(ص) فرمود: ای بنی عبدالمطّلب، صدقه بر من و شما حلال نیست).

صحیحه الفضلاء( محمد بن مسلم و ابی بصیر و زراره):

وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنْ حَمَّادٍ عَنْ حَرِيزٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ وَ أَبِي بَصِيرٍ وَ زُرَارَةَ كُلِّهِمْ عَنْ أَبِي جَعْفَرٍ وَ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص إِنَّ الصَّدَقَةَ أَوْسَاخُ أَيْدِي النَّاسِ وَ إِنَّ اللَّهَ قَدْ حَرَّمَ عَلَيَّ مِنْهَا وَ مِنْ غَيْرِهَا مَا قَدْ حَرَّمَهُ وَ إِنَّ الصَّدَقَةَ لَا تَحِلُّ لِبَنِي عَبْدِ الْمُطَّلِبِ…[4]

ترجمه:

(فضلاء از امام باقر(ع) و امام صادق(ع) نقل کرده‌اند که رسول الله(ص) فرمود: صدقه، کثافات دست‌های مردم می‌باشد و خداوند حرام نموده است بر من از آن و غیر آن مواردی را و صدقه حلال نیست بر بنی عبدالمطّلب…).

صحیحه عبدالله بن سنان:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَلِيِّ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ النَّضْرِ عَنِ ابْنِ سِنَانٍ يَعْنِي عَبْدَ اللَّهِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ لَا تَحِلُّ الصَّدَقَةُ لِوُلْدِ الْعَبَّاسِ وَ لَا لِنُظَرَائِهِمْ مِنْ بَنِي هَاشِمٍ[5] .

ترجمه:

(عبدالله ابن سنان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: صدقه حلال نیست بر فرزندان عبّاس و نظائر آن ها از بنی هاشم).

روایت اسماعیل بن الفضل الهاشمی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّدَقَةِ الَّتِي حُرِّمَتْ عَلَي بَنِي هَاشِمٍ مَا هِيَ فَقَالَ هِيَ الزَّكَاةُ قُلْتُ فَتَحِلُّ صَدَقَةُ بَعْضِهِمْ عَلَي بَعْضٍ قَالَ نَعَمْ[6] .

ترجمه:

(اسماعیل بن فضل الهاشمی نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به صدقه‌ای که حرام است بر بنی هاشم، چیست؟ پس فرمود: زکات است، گفتم پس آیا حلال است صدقه بعض ایشان بر بعض آن ها؟ فرمود: آری).

مرحوم محقق خوئی(ره) سند روایت را معتبر دانسته اند زیرا قاسم بن محمد( جوهری) بنا بر اظهر ثقه است همان طور که اسماعیل بن فضل ثقه می‌باشد.

دلالت آن هم واضح است زیرا حرمت صدقه بر بنی هاشم فی الجمله در ذهن سائل بوده و از حدود آن سوال نموده است.

اما در مقابل نصوصی که ذکر شد معتبره ابی خدیجه است:

معتبره ابی خدیجه:

مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ بِإِسْنَادِهِ عَنْ أَبِي خَدِيجَةَ سَالِمِ بْنِ مُكْرَمٍ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (ع) أَنَّهُ قَالَ أَعْطُوا الزَّكَاةَ مَنْ أَرَادَهَا مِنْ بَنِي هَاشِمٍ فَآن ها تَحِلُّ لَهُمْ وَ إِنَّمَا تَحْرُمُ عَلَي النَّبِيِّ (ص) وَ عَلَي الْإِمَامِ الَّذِي مِنْ بَعْدِهِ وَ عَلَي الْأَئِمَّةِ(ع)[7] .

ترجمه:

(ابی خدیجه از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: زکات را به هر یک از بنی هاشم بخواهند، بپردازید زیرا که در ایشان حلال است و بر پیامبر(ص) و امام بعد از ایشان(ع) و بر ائمه(ع) حرام است).

این روایت از طریق مرحوم کلینی صحیحه است و در جمع بین آن و نصوص قبلی وجوه مختلفی ذکر شده است مرحوم صاحب حدائق آن را حمل بر مورد ضرورت نموده که ممکن است برای سادات اتفاق بیفتد و لکن برای پیامبر(ص) و ائمه(ع) چنین اتفاقی نمی‌افتد و فارق بین آن بزرگواران و سادات همین است.

مرحوم صاحب جواهر روایت را حمل بر صدقات مستحبی نموده با این توضیح که مقام رفیع پیامبر(ص) و ائمه(ع) مانع از قبول مطلق صدقه است بخلاف سادات که صدقه مندوبه برای آن ها مانعی ندارد.

مرحوم صاحب وسائل روایت را حمل بر پرداخت زکات بعض از بنی هاشم به بعض دیگر نموده است.

مرحوم محقق خوئی روایت را شاذّه نادره خوانده و متذکر شدند که مثل آن در برابر روایات کثیره مشهوره که تواتر اجمالی آن ها بعید نیست قابل توجه نبوده و لابد از طرح آن و ردّ علم آن به اهلش خواهیم بود.

أقول:

حمل مرحوم صاحب وسائل محل اشکال است( به لحاظ اینکه مخاطب روایت ابی خدیجه است که خودش از بنی هاشم نیست)، اما حمل‌های اول و دوم به نظر می‌رسد موجه و قابل قبول باشد.

اما نسبت به سایر سهام غیر از سهم فقراء همچنین مرحوم مصنف حرمت زکات را برای بنی هاشم متذکر شده‌اند دلیل آن اطلاق نصوص گذشته است، مضافاً بر آنچه در صحیحه عیص بن القاسم نسبت حرمت سهم عاملین علیها بر بنی هاشم تصریح شده است.

مرحوم صاحب جواهر:

و لا فَرَّقَ فِي الْحُكْمِ الْمَزْبُورِ بَيْنَ السِّهَامِ كُلِّهَا كَمَا صَرَّحَ بِهِ غَيْرُ وَاحِدٍ وَهُوَ مُقْتَضى إِطْلاقِ الأَدِلَّةِ حَتَّى مَعْقَدِ الإجْماعِ مِنها[8] .

ترجمه:

(در حکم مزبور فرقی نیست بین همه سهام‌، همچنان که عده‌ای بر آن تصریح نمودند و مقتضاء اطلاق ادله حتی مَعْقَد اجماع از آن همین است).

اما اینکه زکات هاشمی بر هاشمی جایز است نصوصی بر آن دلالت دارند:

صحیحه اسماعیل بن الفضل الهاشمی:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ الْفَضْلِ الْهَاشِمِيِّ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنِ الصَّدَقَةِ الَّتِي حُرِّمَتْ عَلَي بَنِي هَاشِمٍ مَا هِيَ فَقَالَ هِيَ الزَّكَاةُ قُلْتُ فَتَحِلُّ صَدَقَةُ بَعْضِهِمْ عَلَي بَعْضٍ قَالَ نَعَمْ[9] .

ترجمه:

(اسماعیل بن فضل الهاشمی نقل کرده است که سوال کردم از امام صادق(ع) راجع به صدقه‌ای که بر بنی هاشم حرام است، چیست؟ پس فرمود: زکات است، گفتم آیا صدقه بعض ایشان بر بعض آن ها حلال است؟ فرمود: آری).

صحیحه احمد بن محمد بن ابی نصر البزنطی:

عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ فِي قُرْبِ الْإِسْنَادِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنِ الرِّضَا ع قَالَ سَأَلْتُهُ عَنِ الصَّدَقَةِ تَحِلُّ لِبَنِي هَاشِمٍ فَقَالَ لَا وَ لَكِنْ صَدَقَاتُ بَعْضِهِمْ عَلَي بَعْضٍ تَحِلُّ لَهُمْ…[10]

ترجمه:

(احمد بن محمد بن ابی نصر نقل کرده است که از حضرت رضا(ع) سوال کردم راجع به صدقه آیا بر بنی هاشم حلال است؟ پس فرمود: نه و لکن صدقات بعض از ایشان بر بعض آن ها حلال است).

صحیحه ابن ابی الکَرّام الجعفری:

وَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَي عَنِ ابْنِ أَبِي الْكَرَّامِ الْجَعْفَرِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ قِيلَ لَهُ الصَّدَقَةُ لَا تَحِلُّ لِبَنِي هَاشِمٍ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّمَا ذَلِكَ مُحَرَّمٌ عَلَيْنَا مِنْ غَيْرِنَا فَأَمَّا بَعْضُنَا عَلَي بَعْضٍ فَلَا بَأْسَ بِذَلِكَ[11] .

ترجمه:

(ابن ابی الکَرّام الجعفری از امام صادق(ع) نقل کرده است که به آن حضرت گفته شد آیا صدقه بر بنی هاشم حلال نیست؟ پس امام صادق(ع) فرمود: صدقه از غیر ما بر ما حرام است، اما صدقه بعض از ما بر بعض ما اشکالی ندارد).

صحیحه قاسم بن سلیمان:

وَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ سُلَيْمَانَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ صَدَقَاتِ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ صَدَقَاتِ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ ع تَحِلُّ لِبَنِي هَاشِمٍ[12] .

ترجمه:

(قاسم بن سلیمان از امام صادق(ع) نقل کرده است که فرمود: صدقات رسول الله(ص) و صدقات علی بن ابیطالب(ع) بر بنی هاشم حلال است).