درس خارج فقه تربیتی استاد علیرضا اعرافی

موضوع: فروعات قاعده ارشاد جاهل

وجوب و ارشاد در جایی که واجب است مشروط به احتمال ضرر است شبیه آنچه در امر به معروف و نهی از منکر گفته شد که احتمال ضرر و احتمال اثر گذاری عقلایی شرط است و همین طور مشروط به این است که ضرر معتنی بهی متوجه او نشود.

سوال این است که این شرائط در وجوب ارشاد هم وجود دارد یا نه؟

اگر احتمال تأثیر نمی دهد آیا اینجا هم مثل امر به معروف است یا نه؟ ظاهرا این گونه است. دلیل این که این شرط عقلایی است و دلیل لفظی نیست، از نظر عقلایی و نظام محاوره ای ادله منصرف از مواردی است که منصرف است . بعید نیست بگوییم جایی که احتمال تأثیر نمی دهد ادله و اطلاقات وجوب ارشاد منصرف است در آیه انذار هم به این نکته اشاره کردیم ولینذروا قومهم اذا رجعوا الیهم لعلهم یحذرون ، یعنی احتمال حذر و تأثیر باید باشد در خود آیه احتمال تأثیر از خود آیه استفاده می شود اما در آیات دیگر این گونه نبود ولی باز در آنها عرفا به مواردی حمل می شود که احتمال تأثیرگذاری می رود و الا اگر احتمال تأثیر نمی دهد ارشاد هم واجب نمی شود.

منتهی اینجا دو نکته وجود دارد ،عدم احتمال تأثیر دو معنی دارد:

1ـ احتمال نمی دهد او عمل کند، یعنی بعد از یاد گرفتن نماز احتمال خواندن نماز و عمل کردن نمی دهد احتمال تأثیر عمل لازم است و اگر یقین کند عمل نخواهد کرد ممکن است گفته شود ...

2ـ احتمال تأثیر در مقام یادگیری نمی دهد ، لهجه ای دور از عربی دارد هرکاری کند نمی تواند مثلا ضاد را یاد بگیرد.

آیا هر دو شرط است یا فرق می کند؟ در اینجا احتمال تأثیر در یادگیری شرط است، نمی تواند اصلا یاد بگیرد، به نظر می اید جای که احتمال عدم تأثیر می دهد دلیل از این منصرف است.

اما احتمال تأثیر در عمل که می تواند یاد بگیرد ولی یقین دارد عمل نمی کند در این تردید است، ممکن است احتمال تأثیر اگر هم نمی دهد باز هم یاد دادنش خوب است ، بعید نیست بگوییم اطلاقات انصراف ندارد. بنابراین عرض ما در مطلب دوازدهم این استک

احتمال تأثیر دو نوع است: احتمال تأثیر در مقام یادگیری و احتمال تأثیر در مقام عمل .

پس می گوییم احتمال تأثیر از حیث یادگیری شرط است اما احتمال تأثیر از حیث عمل، جای تردید است ولذا احتمال تأثیر مستعجل و زودرس منظور نیست ولی در افق بلند مدت احتمال تأثیر یادگیری و عمل شرط است.

گاهی ارشاد جاهل برای اتمام حجت است یقین دارد عمل نخواهد کرد ولی در پایه های اعتقادی حجت برایش تمام نشده است ، ولی در اصول اعتقادی حتی اگر احتمال هم نمی دهد باز باید ارشاد کند و بیان کند.

ولذا ارشاد مشروط به احتمال تأثیر از حیث یادگیری است و در جایی که احتمال تأثیر از حیث عمل باشد محل تردید است ..

در اقدام به ارشاد ضرری متوجه او نشود در بحث ضرر در امر به معروف و نهی از منکر دلیل خاص دارد که ضرری متوجه خود او یا طائفه خودت نباشد منتهی اینجا ضرر در جان به خودش یقین نیست، ... بعید نیست از دو منظر می توانیم اشتراط ارشاد به عدم ضرر را بررسی کنیم:

یک بار با رویکرد ادله عامه است که بعید نیست بگوییم اگر مستوجب ضرر به دیگران است این حرام است نسبت به ضرر به خود شخص اگر به قتل یا چیزهایی از قبیل قطع عضو باشد بعید نیست بگوییم اشکال دارد اما اگر ضرر معمولی و ضرر معتنی بهی نیست اشکال ندارد البته برخی می گویند مطلق ضرر اشکال دارد در مسائل مالی دلیل خاصی نداریم اگر ضرری که عسر و حرج ایجاد می کند و عرف ان را قبیح می داند آن هم محدود است اما ضررهای کم را عرف می پذیرد .

بنابراین فی الجمله ضرر مشروط است .

ادله خاصه ای داریم که ضرر به خودش وارد نشود در باب امر به معروف و این ادله را می توان در قاعده ارشاد تسری داد.

نکته ای را حضرت امام در بحث امر به معروف و نهی از منکر آوردند اگر در جایی امر به معروف مستلزم ضرر است ولی ترکش مستلزم آفات بالاتری است مثلا دین مخفی می ماند یا علما در معرض خطر قرار می گیرند واجب است اینجا گفته شود ولو بدانید اثری ندارد و یا ولو مستلزم کشته شدن باشد . تقید به ضرر در موارد عادی است ولی در مصالح بالاتر و حساس تر بگویید بلغ ما بلغ ؛ وجه فنی مسئله این است که تقدم حرمت اضرار از باب اهمیت یا حاکمیتش است ولی این در مواردی است که شرایط ویژه است ولذا باید همه سختی ها را تحمل کند و کار را انجام دهد.

گاهی ارشاد با عناوینی مزاحمت پیدا می‌کند مثل این که فتنه‌ای ایجاد می شود و وجوب ارشاد را متوقف کند.