موضوع: اصول فقه/مطلق و مقید/ تعریفات

اشاره

دیدگاه صاحب کفایه در مورد تعریف مطلق و مقید این است که این تعاریف شرح الاسمی است، البته در تعاریف مهم نمی‌شود به دیدگاه صاحب کفایه اکتفا کرد.

دیدگاه دیگر را مرحوم آقای خویی فرمودند و آن این است که اصطلاحی جدید در علم اصول نیست و مقصود همان اصطلاح لغوی در این‌ها هست، این دیدگاه در برخی از اصطلاحات اصولی مهم؛ صحیح نیست، اما در برخی از موضوعات فقهی این دیدگاه فی‌الجمله صحیح است.

شباهت‌های زنجیره‌ای استعمالات بعدی نسبت به استعمال اولیه لفظ

دیدگاه سوم اعتقاد به شباهت‌های خانوادگی یا نظریه ویتکن اشتاین است، اینکه وضع الفاظ معنای ثابتی ندارد بلکه به شکل تدریجی لفظ دایره وسیعی پیدا می‌کند و استعمالات بعدی با استعمال اول وجه مشترکی ندارند، اما شباهت‌هایی زنجیره‌ای دارند، این دیدگاه در میان غربی‌هاست.

تبیین مفهوم‌های کلیدی هر علم

نتیجه بررسی این نظریات این هست که مفاهیم کلیدی هر علمی بعد از ورود به آن علم باید تبیین شود، لذا ابعاد مفهومی مطلق و مقید به صورت دقیق باید بررسی شود.

شایع‌ترین و مشهورترین تعریف مطلق

شایع‌ترین تعریفی که با مستند به مشهور برای مطلق ذکرشده این است: «المطلق ما دل علی شائعٍ فی جنسه»، یا «ما دل علی معنیً شایعٍ فی جنسه»، مطلق واژه‌ای است که مشتمل بر معنایی است که در جنسش شیوع دارد، زمانی که گفته می‌شود «رقبه»، در جنس خودش شیوع دارد، محدود به بخشی نیست، همه جنس خودش را و نوع و صنف خودش را در برگرفته است، سریان و جریان و شیوع در دایره معنای خود و جنس خود دارد، این تعریف محل مناقشاتی قرار گرفته است.

اشکال اول تعریف مشهور مطلق

اشکال اول این است که اطلاق در این تعریف قید لفظ قرارگرفته، درحالی‌که اطلاق قید معناست، در تعریف گفته می‌شود «ما دل علی شائعٍ فی جنسه»، شیوع در جنس، ویژگی معناست، درحالی‌که قید لفظ قرار گرفته شده است.

پاسخ اشکال اول تعریف مشهور مطلق

پاسخ: دفع این اشکال اهمیت ندارد، برای اینکه رابطه لفظ و معنا؛ رابطه به هم چسبیده است و همه چیزهایی که به معنا نسبت داده می‌شود، در خیلی از اوقات به لفظ هم نسبت داده می‌شود، برای اینکه معنا همان لفظ و لفظ همان معناست، در معانی و بیان ویژگی‌های لفظ به معنا و معنا به لفظ نسبت داده می‌شود.

در حقیقت در اینجا اطلاقی که وجود دارد، وصف معناست، اطلاق این مفهوم یعنی شیوع آن و اینکه محدود نشده و در آنچه می‌تواند صدق کند؛ انتشار دارد، انتشار این معنا در همه آن مصادیق و احوالی که بر آن صدق می‌کند؛ وصف معناست، برای اینکه لفظ همان معنا را افاده می‌کند، شیوع به این لفظ هم نسبت داده می‌شود، نمی‌شود اطلاق را به لفظ بما هوهو بدون معنا نسبت داد، بلکه لفظ بما هو فانٍ فی المعنی و بما هو دالٌ علی المعنی محور اسناد اطلاق قرار می‌گیرد.

همه بحث‌های الفاظ از این حیث است که حاکی از معانی هستند و ویژگی‌های معنا به الفاظ نسبت داده می‌شود که در همه علوم هست.

اشکال دوم تعریف مشهور مطلق

معنای منطقی و نحوی جنس

اشکال دوم مربوط به کلمه «جنس» است، جنس یک معنای منطقی دارد که مقابل نوع و فصل و امثالهم هست، اگر این معنا لحاظ شود این تعریف مطلق درست نیست، برای اینکه اخص از مدعاست، اگر مقصود جنس منطقی باشد، دایره صدق مطلق خیلی محدود می‌شود، که در این صورت این معنا صحیح نیست.

معنای دیگر جنس در اصطلاح نحوی است که اسماء اجناس نامیده می‌شوند، اسماء اجناس در نحو مقابل اعلام شخصیه است، اسم به اَعلام که معرفه هستند و اسماء نکره تقسیم می‌شود، یکی از اقسام اسماء معرفه؛ اسماء اجناس است، در این معنا منظور از اسم جنس؛ اعم از جنس منطقی که شامل نوع و صنف و امثالهم می‌شود.

وسعت اطلاق از تعریف منطقی و نحوی

با توجه به معنای دوم محدوده جنس وسیع‌تر می‌شود، اما بازهم تعریف به اخص است، برای اینکه اطلاق شامل اعلام شخصیه نمی‌شود، درصورتی‌که اطلاق در اعلام شخصیه هم می‌آید، به طور مثال اینکه گفته می‌شود اکرم زیداً، شمول احوالی در اینجا وجود دارد، یا مثلاً شامل نکره‌ها نمی‌شود، مثلاً اکرم رجلاً که شمول احوالی دارد و همه مردها را در برمی‌گیرد.

جنس به معنای سنخ

بعضی از فقها مثل آقا ضیا عراقی این اشکال را جواب دادند که جنسی که در اینجا ذکرشده؛ اصطلاح منطقی و نحوی نیست، بلکه جنس در اینجا به معنای سنخ است، منظور از شایع فی جنسه؛ یعنی در سنخ خودش شایع است، در این صورت شامل همه اصطلاح منطقی و نحوی و اعلام شخصیه و نکرات می‌شود، شایع هم اعم از افرادی و احوالی است.

سنخ در اینجا نوع به معنای عرفی است، سنخ به سه معنای لغوی، منطقی و عرفی است، معنای چهارمی هم دارد که به معنای مشابه است.

معانی سنخ

بنابراین سنخ چهار معنا دارد:

1- معنای منطقی

2- معنای نحوی

3- نوع عرفی

4- به معنای مشابه

معنای سوم، مراد از جنس در تعریف مطلق

در اینجا معنای سوم مراد است، نوع هم یک معنای منطقی و عرفی دارد، جنس و نوع و سنخ معنای عرفی دارند که در همه واجدان شمول دارد.

حضرت امام فرمودند دفاعی که مرحوم آقا ضیا کردند؛ لا یخل من تأسفٍ و در اینجا منظور از جنس؛ نوع عرفی است.

جنس در لغت

جنس در لغت به معنای ضربٌ من کل شیء، نوع و شکل و قسمی از آن، منظور از شایع فی جنسه، یعنی ضَرب او در مطلق اقسامش شیوع دارد.