موضوع: فقه / اجتهاد و تقلید / مسئله تقلید (تخییر بین دو مجتهد مساوی)

اشاره

درصورتی‌که مجتهدان در فضیلت علمی متساوی بودند، آیا مکلف مخیر است در انتخاب یکی از مجتهدان، یا اینکه باید احتیاط بکند؟ درصورتی‌که این دو مجتهد باهم مخالفت ندارند و آراء مثل هم دارند، نظر مشهور این هست که شخص مخیر است، درصورتی‌که آراء مجتهدان متضاد و متعارض باشد، مشهور بر این نظر هستند که شخص مخیر است، اما مرحوم آقای خویی قائل به احتیاط بودند، آیت‌الله سیستانی قائل به تفصیل هستند.

مقام اول این است که آیا از نظر ثبوتی؛ تخییر در حجیت و انتخاب معقول هست یا خیر؟ مرحوم آقای خویی فرمودند؛ چهار صورت متصور است و همه این‌ها محل اشکال و مناقشه است، زمانی که طریق ثبوتی و واقع برای تصویر حجیت نیست، نیازی به مراجعه به ادله نیست و ظهور را از آن برداشت، به این دلیل که جعل حجیت برای نظرات کارشناسی متعارض معقول نیست، خواه به نحو جمع یا تخییر یا مشهور باشد، اما همه انظار کاشف و واقع‌نما هستند.

تفاوت حجیت ذاتیه و عرضیه

بین حجیت ذاتیه و حجیت عرضیه تفاوت وجود دارد و در امارات و نظرات کارشناسی و فتوا و خبر و امثالهم حجیت‌ها مجعوله و قراردادی است و ذاتی نیست، در حجیت ذاتیه انعقاد دو حجت در امر متعارض امکان ندارد، اما در حجت‌های مجعوله و قراردادی؛ تابع قرارداد هست و منع عقلی در مسئله نیست، منع عقلی بودن کافی نیست، بلکه باید یک فلسفه‌ای و وجه عقلایی در آن باشد، وجه عقلایی در حجیت‌های قراردادی وجود دارد و فلسفه آن این است که شارع احتیاط در نظرات کارشناسی را نمی‌پسندد، احتمال دارد در این نوع کارشناسی‌ها علاوه از کشف واقع، نوعی ارتباط با کارشناسان؛ دارای موضوعیت باشد.

معقول بودن تخییر در حجت‌های متعارض بنا بر قول مرحوم آقای خویی

نشانه اینکه تخییر در انتخاب حجت؛ ولو حجت‌های متعارض معقول است، این است که مرحوم آقای خویی در جایی که آراء مجتهدان به نحو محذورین باشد، مثل جایی که یک مجتهد در مسئله می‌فرماید وجوب و دیگری می‌فرماید حرمت که قابل احتیاط نیست؛ تخییر عقلی وجود دارد که ایشان را پذیرفتند.

مرحوم آقای خویی می‌فرمایند جایی که دوران امر بین محذورین نباشد، اما شخص می‌داند شارع احتیاط را نمی‌پسندد، در این صورت تخییر عقلی است.

ملاک مرحوم آقای خویی علم به مخالفت فتاوا، یا عدم علم به مخالفت به فتاواست، اگر شخص نمی‌داند مخالفت فتوا در مجتهدین هست، در این صورت مخیر است، اگر فرد می‌داند که مخالفت فتوا هست در این صورت مخیر نیست و باید احتیاط بکند.

جعل حجیت آراء مجتهدین متساوی با توجه به تفاوت نظراتشان

مرحوم آقای خویی می‌فرمایند جعل حجیت برای آراء چند فرد متساوی که نظراتشان متفاوت است؛ معقول نیست، مکلف باید احتیاط بکند، اگر آراء فی‌الواقع متعارض و متفاوت نباشد؛ مکلف مخیر است، برای پی بردن به تعارض یا عدم تعارض آراء مکلف باید تحقیق بکند و بعد از تحقیق اطمینان به عدم مخالفت پیدا شد، در این صورت تخییر جایز است، اما اگر احتمال مخالفت داده شود، نمی‌شود قائل به تخییر شد.

اگر فرمایش آقای خویی پذیرفته شود و جایی که کارشناسان هم‌تراز و مجتهدان متساوی هستند و آراء متفاوتی دارند، احتیاط بشود، دو نوع احتیاط متصور است:

انواع احتیاط

1- احتیاط بین القولین

2- احتیاط در واقع

گاهی این دو نوع احتیاط از هم جدا می‌شوند، بعضی از اوقات احتیاط بین دو قول هست و فقط باید همین دو قول مدنظر قرار گرفته شود و احتیاط بشود، گاهی اوقات احتمالات دیگری در مسئله وجود دارد، ولو اینکه قائلی هم نداشته باشد که در این صورت باید احتیاط جامع‌تری انجام بشود، به‌طور مثال شخص برای معالجه به دو پزشک مراجعه می‌کند، و نظرات پزشکان در مورد دارو متفاوت است، احتیاطش این است که شخص همه داروها را مصرف بکند، در صورتی که ضرری متوجه شخص نباشد، گاهی هم ممکن است این شخص غیر از احتمالات پزشکانی که به آن‌ها مراجعه کرده، احتمالات دیگر هم داده شود، ولو اینکه هیچ کارشناسی این نظر را نداشته باشد، در این صورت باید احتیاط در واقع بشود که دایره‌اش از احتیاط بین القولین وسیع‌تر است.

مرحوم آقای خویی احوط بین القولین را قائل هستند.