درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: معنای حدیث لاضرر

مقـدمـه : کلام در باب معنای جمله لاضرر و لاضرار بود. از طرفی جمله نفی است در حالی که می‌بینیم ضرر قطعا وجود دارد. بیان نمودیم شیخ معتقد است روایت بدین معناست که حکم ضرری وجود ندارد در حالی که ما می‌دانیم حکم ضرری زیاد داریم مگر این که شیخ بگوید حکمی که انجام آن ضرری باشد، چنین حکمی نداریم. ما احکامی مانند خمس و زکات و حج و ... داریم که همه ضرری است. یقینا هم لاضرر شامل این گونه احکام نمی‌شود. یک احکامی هم داریم که اطلاق آن ضرر دارد اما اصل حکم ضرری نیست مثلا شاید کسی بگوید امر وفای به همه عقود، سبب لزوم عقود می‌شود. برخی عقود اگر لازم باشد ضرری است مانند عقدی که سبب غبن شده باشد و ...

معنای مجازی و حقیقی روایت: چندین بار بیان نموده‌ایم روایت لاضرر را نمی‌توان به صورت مطلق پذیرفت. چون اگر مطلق بپذیریم دین خراب می‌شود و فقه از بین می‌رود و باید توضیح المسائل جدید نوشت. در بسیاری مواقع باید جلوی لاضرر را گرفت. مثلا کسی بگوید اگر سرقت حرام باشد برای من ضرر دارد و باید سرقت حلال باشد، آیا چنین موردی پذیرفته است؟

شیخ انصاری این مشکل را این گونه حل می‌کند که پیامبر اکرم می‌خواسته بفرماید: "لا حکم ضرری". مقصود هم این بوده که حکم یکه باعث ضرر شود آن را نداریم. و همچنین گاهی مردم به هم ضرر می‌زنند اما چون پیامبر اکرم می‌خواسته بفرماید به هم ضرر نزنید، فرموده ضرری در دین نیست.

مرحوم آخوند در حاشیه کفایه جوری فرموده که همان نظر شیخ انصاری می‌شود، اما در کفایه متفاوت فرموده است پیامبر اکرم می‌فرماید خود ضرر نیست. بعباره اخری این یک حقیقت است و مجاز نیست. اگر اظهر خواص یک چیز منتفی شد می‌توانیم بگوییم آن چیز منتفی است. در لا ضرر اظهر خواص ضرر نیست پس خود ضرر وجود ندارد.

بحث این می‌شود که آیا می‌توان این دو حرف را جمع نمود؟ از یک طرف بگوییم این لاضرر حقیقت است و مجاز نیست و از طرفی هم بگوییم لا ضرر به معنای حکم ضرری است؟ این چنین جمعی نشدنی است.

نظر امام خمینی در مسئله: امام خمینی می‌فرماید روایت که می‌فرماید لا ضرر و لا ضرار. نمی‌خواهد نفی حکم ضرری کند، این در مقام سیاسیت است و احکام حکومتی و سلطانی می‌گوید. یعنی پیامبر اکرم اصلا در مقام بیان احکام شرع نیست بلکه می‌خواهد بفرماید در زمامداری من نباید ضرری باشد و ضرر هم نیست.

در این صورت که امام خمینی فرموده است معنای روایت حقیقت می‌شود و مجاز نیست.

ذکر یک احتمال دیگر: یک احتمال اینست که ما معنای لا ضرر را متوجه نمی‌شویم دامنه‌ی این روایت هم زیاد است. هر جا علمای قدیم به این روایت تمسک کرده‌اند ما هم به لاضرر تمسک می‌کنیم و هر جا تمسک نکرده‌اند ما هم نمی‌رویم. یعنی هر جا ضرر بود و فقهای قدیم به لاضرر تمسک نکرده بودند ما هم به لاضرر تمسک نمی‌کنیم. که در این صورت مطلقا در مسائل مستحدثه سراغ لا ضرر نمی‌توانیم برویم