درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: بررسی واژگان ضرر و ضِرار

مقـدمـه : کلام در باب لا ضرر بود و در این دو جلسه کلمات ضرر و ضرار را بررسی می‌نماییم.

بررسی کلمه ضرر : این کلمه اسم مصدر است. البته مصدر و اسم مصدر برخی کلمات مانند هم است. مانند غَسل که هم به معنای شستن و هم به معنای نتیجه شستن است. مصدر در معلوم و مجهول یکسان است.

کلمه ضرر را در لغت به معنای بسیاری زیادی مانند نقص، مشقت، عدم النفع، حرمان و ... آورد‌اند. اما معمولا کتب لغت به جای معنا، موارد استعمال کلمات را می‌آروند، نه این که موضوع له کلمات را ذکر کنند.

آیت الله سیستانی فرموده‌اند کلمات معمولا بر معنای محسوس وضع می‌شوند و کم کم کلمات توسعه داده می‌شود یا مجازاً در معنای غیرمحسوس به کار می‌رود. اما ابتدائاً لغویین معانی محسوس را می‌فهمند.

ولکن کا نظر ایشان را در برخی موارد قبول داریم و در برخی موارد قبول نداریم. مواردی که قبول داریم این که کلمات یا الفاظ، در طول تاریخ هر چه جلوتر می‌رود روان‌تر و سلیس‌تر و آسان‌تر می‌شود ولی هر چه به عقب برویم سخت تر و خشن تر و دارای اعوجاج بیشتر است.

اما فرمایش آیت الله سیستانی در معانی و موضوع له درست نیست. ما نمی‌توانیم بگوییم کلمات ابتدائاً بر معانی محسوس وضع می‌شود. فلذا این که آیت الله سیستانی ضرر را در ابتدا نقص مالی یا نقص در شیئ مادی معنی می‌نمایند درست نیست. زیرا اصلا خود مورد روایت نقص آبرویی بود.

بررسی کلمه ضرار : امام خمینی دررساله لاضرر خود فرموده است: ضرار از باب مفاعله است. این کلمه در شش آیه از قرآن به کار رفته است. باب مفاعله چند ادبیات در ادبیات دارد. یکی این که گفته شده باب مفاعله طرفینی است. اگر مقصود اینست که در این باب یک فاعل و یک مفعول نیاز است درست است. اما اگر بگوییم دو طرف می‌خواهد مثلا ضارَبَ یعنی دو نفر هم دیگر را زدند، این اصلا درست نیست و حتی یک مورد هم در قرآن بدین صورت استعمال نشده است. اشتباه دیگر در باب مفاعله اینست که برخی کتب لغت وقتی دیده‌اند پیامبر اکرم فرموده است لا ضرر و لا ضرار و این تکرار می‌شود، گفته‌اند این لاضرار، یعنی کسی به دیگری ضرر می‌زند و طرف مقابل هم برای تقاص و مجازات به او ضرر می‌زند این عوض ضرر، ضرار است. اما اگر ضرار را این گونه معنی نماییم با مورد روایت نمی‌سازد، زیرا صاحب خانه ضرری به سمره نمی‌زد.