درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: نظر فاضل تونی در برائت

مقـدمـه : در کتاب رسائل آمده است مرحوم فاضل تونی، دو شرط برای جریان برائت ذکر کرده است. تا حالا ما می‌گفتیم برائت فقط یک شرط دارد و آن هم لزوم فحص است. اما مرحوم تونی دو شرط دیگر بیان نموده است: یکی این که جریان برائت مستلزم حکم دیگری نباشد و یکی هم این که جریان برائت مستلزم حکم دیگری نباشد.

بررسی شرط اول فاضل تونی : این که جریان برائت مستلزم حکم دیگری نباشد توضیحش اینست که برائت برای منت و امتنان است. منت هم به اینست که حکم را بردارد نه این که حکمی بیاورد. بعباره اخری لسان حدیث رفع، نفی است دون الاثبات. مثلا اگر می‌دانیم آبی ملاقات با نجس کرده است اما نمی‌دانیم وقتی با نجس ملاقات کرده است، قبلش آب کر شده بود و بعد با نجس ملاقات کرده بود که عیبی ندارد یا اول آب قلیل بوده و با نجس ملاقات کرده و بعد کر شده است؟ ایشان فرموده در اینجا نمی‌توانیم بگوییم که وقتی آب با نجس ملاقات کرده اصل اینست که کر نباشد، چنین اصلی فایده ندارد.

بررسی نظر فاضل تونی : در مورد این مطالبی که فاضل تونی فرموده است یکی اینست که مثال‌هایی که ایشان فرموده درست است یا غلط؟ و مطلب دیگر اینست که اصل این نظر که اگر برائت موجب یک حکم دیگر بشود، برائت جاری می‌شود صحیح است یا خیر؟

در مورد مثال باید گفت این مثال‌ها که ایشان فرموده است ربطی به برائت ندارد. برخی مثال‌های استصحاب است و برخی مثال‌های اطراف علم اجمالی است و برخی از باب تعارض اصول عملیه است.

اما اصل فرمایش ابشان که حدیث رفع برای برداشتن تکلیف است چون حدیث رفع امتنانی است و برای برداشتن حکم است دون الاثبات. مطلب بدین صورت درست نیست که بگوییم هر وقت برائت موجب اثبات حکم شد ثابت نمی‌شود زیرا گاهی عدم یک حکم، موضوع برای حکم دیگر است. اینجا حکم دیگر ثابت می‌شود. ثانیاً ما باید بین نفی یک حکم واقعا و نفی یک حکم ظاهراً فرق بگذاریم. اگر نفی واقعی یک حکم موضوع یک حکم دیگر بود باید گفت ما از واقع خبری نداریم و با برائت هم واقع ثابت نمی‌شود. اما نفی ظاهری یک حکم موضوع یک حکم دیگر بود، برائت حکم ظاهری است و حکم ظاهری که موضوع حکم دیگر باشد، اصلا مجرای برائت همین است. مثلا کسی نذر کند که اگر واقعا یک میلیون توامن پول حلال داشته باشم، هزار توامن صدقه می‌دهم. در اینجا اگر پول به دستش رسید نیاز نیست صدقه بدهد چون نمی‌دانیم حلال واقعی است یا خیر. اما اگر کسی نذر کند اگر یک میلیون پول حلال ظاهری به من برسد یا یک میلیون به من برسد که علم به حرمت آن نداشته باشم هزار توامن صدقه می‌دهم، در این صورت اگر در خانه هم یک میلیون تومان پیدا کرد باید صدقه بدهد.

بررسی شرط دوم فاضل تونی : مرحوم فاضل تونی فرموده است شرط جریان برائت اینست که موجب ضرر به دیگران نشود. چند مثال هم ذکر نموده است یکی این که اگر کسی در قفسی را باز کرد و پرنده هم از قفس پرید و این پرنده ملک دیگری بود. شخص هم بگوید من پرنده را فراری ندادم بلکه من فقط در قفس را باز کردم. در اینجا اگر شخص شک کند ضامن است یا خیر باید گفت برائت می‌گوید ضامن نیست. اما این جریان برائت سبب ضرر صاحب پرنده می‌شود.

نقد فرمایشات فاضل تونی : این مطالب فاضل تونی درست نیست. زیرا بحث ما این بود که برائت چه شرایطی دارد. حال اگر جریان برائت موجب ضرر دیگری شود، اگر کسی بگوید "لاضرر" یک قاعده فقهی است یا کسی بگوید "لاضرر" یک دلیل شرعی است. در این صورت جواب مرحوم فاضل تونی روشن است. برائت دلیل ظاهری است و "لاضرر" دلیل اجتهادی است و دلیل اجتهادی بر دلیل فقاهتی مقدم است. هر وقت دلیل شرعی داشتیم دیگر نوبت به برائت نمی‌رسد. مضافا این که فاضل تونی می‌فرماید در این موارد بخاطر لاضرر جاری نمی‌شود. باید گفت اگر برائت در این موارد جاری نمی‌شود بخاطر لا ضرر نیست بلکه اگر در این موارد برائت جاری شود، با احکام دیگر در تعارض است.