درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: دلیل انسداد بر اثبات حجیت خبر واحد

مقـدمـه: از دلیل انسداد برای حجیت مطلق ظن استفاده می‌شود؛ سابقه‌ی تاریخی دلیل انسداد هم بسیار زیاد است. شیعه و سنی هم این مطلب را در کتب خود مطرح نموده‌اند و همانگونه که از اسمش پیداست، مراد انسداد باب علم و علمی است.

راه‌های دلیل انسداد: انسداد چند راه دارد؛

    • راه اول دلیل انسداد اینست که یک مرتبه کسی می‌گوید دلیل بر حجیت خبر واحد نداریم، نتیجه‌اش اینست که باب علم بسته است.

    • راه دوم دلیل انسداد اینست که کسی بگوید بخشی از روایات مفقود شده است، یعنی تعدادی از روایات از بین رفته، طبق این قول هم باید دلیل انسداد را پذیرفت.

    • راه سوم دلیل انسداد اینست که کسی بگوید این روایات که ما داریم تقطیع شده و صدر و ذیل روایت از هم جدا شده است.

    • راه چهارم دلیل انسداد اینست که اگر کسی بگوید ظواهر قرآن و روایات حجت نیست، چنین کسی هم باید دلیل انسداد را بپذیرد.

    • راه پنجم دلیل انسداد اینست که اگر کسی بگوید خطاب مشافهه صحیح است و ما، مقصود بالافهام در این روایات و آیات نیستیم، در این صورت هم باید قائل به دلیل انسداد شد.

اگر کسی یکی از این پنج راه را بپذیرد، باید قائل به انسداد باب علم شود. اما ما فقط متعرض راه اول می‌شویم و باقی راه‌ها در علم حدیث شناسی بررسی می‌شود.

مقدمات دلیل انسداد: این دلیل انسداد بر چند مقدمه متوقف است؛

    • مقدمه‌ی اول اینست که ما علم داریم خداوند تکالیفی در شرع برای ما مقرر نموده است، یعنی علم اجمالی داریم که تکالیفی داریم.

    • مقدمه‌ی دوم هم اینست که راه فهمیدن این احکام برای ما بسته است. بعباره اخری خبر واحد حجت نیست و ما راهی برای تشخیص احکام خداوند نداریم. که به جهت همین مقدمه‌ی دوم به این دلیل، انسداد گفته می‌شود.

    • مقدمه‌ی سوم اینست که وقتی ما تکالیفمان را نمی‌دانیم، رجوع به اصول عملیه یا واجب نیست و یا جایز نیست. (یعنی نمی‌توانیم وقتی شک داریم برائت یا اصل عدم جاری نماییم، هم چنین نمی‌توانیم همیشه احتیاط نماییم. زیرا اگر احتیاط موجب اختلال نظام شود، در این صورت احتیاط حرام است، اگر هم احتیاط موجب عسر و حرج شود، واجب نیست.)

    • مقدمه‌ی چهارم اینست که ترجیح بلامرجح جایز نیست.

طرح چند بحث: چند بحث باید اینجا مطرح شود، یکی این که تعداد مقدمات چند تا است؟؛ بحث دیگر اینست که اگر مقدمات درست باشد، نتیجه‌ی این دلیل چه می‌شود. بحث دیگر هم اینست که آیا این مقدمات صحیح است یا باطل است؟ و در پایان هم تنبیهات دلیل انسداد را مورد بحث قرار می‌دهیم.

نتیجه‌ی مقدمات: بحث دیگر اینست که اگر مقدمات درست باشد، نتیجه‌ی این دلیل "کشف" می‌شود یا "حکومت" می‌شود؟ اگر کسی مقدمات را این گونه بیان کند که: "از این مقدمات کشف می‌کنیم که شارع فرموده، حالا که راه علم منسد است به ظن عمل کن." یعنی نتیجه‌ی این مقدمات اینست که ظن حجت شرعی است، طبق این نظر، نتیجه‌ی دلیل انسداد، کشف است. اما اگر کسی بگوید نتیجه‌ی این مقدمات اینست که "منِ مکلف می‌فهمم نباید حیران ماند، حال که خداوند تکالیفی دارد و ما آن را نمی‌دانیم، فعلاً به ظن عمل می‌کنم. زیرا این ظن برای مکلف، عذر است." در این فرض، نتیجه‌ی دلیل انسداد، حکومت می‌شود.

در مجموع اگر قائل به کشف شدیم، نتیجه‌ی دلیل انسداد را به خداوند نسبت داده‌ایم؛ اما اگر کسی قائل به حکومت شد، دیگر نمی‌توان نتیجه را به خداوند نسبت داد. ضمنا این هم روشن است که حکومت را معمولاً این گونه می‌گویند که عقل حکم می‌کند به ظن عمل نمایید، اما ما بیان نمودیم عقل، حکم ندارد، بلکه حکم کار شرع است. کار عقل، فقط درک کردن است. بنابراین به جای حکومت بهتر است بگوییم درک عقل.