درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: اجماع منقول

کلام در باب اجماع بود و بیان نمودیم در باب اجماع دو نوع محصل و منقول داریم و فعلا بحث ما اجماع منقول است. بیان نمودیم دلیلی بر حیت اجماع منقول فی نفسه وجود ندارد و بلکه باید دید ادله‌ی حجیت خبر واحد شامل اجماع منقول می‌شود یا خیر؟

الفاظ افرادی که اجماع را نقل می‌کنند (ناقلین اجماع) متفاوت است و به صورت‌های ذیل متصور است:

گاهی ناقل اجماع، نقل سبب می‌کند؛ یعنی یک نفر بیاید و کلمات علما (که کاشف از قول معصوم است) را نقل کند، مثلا بگوید فتوای فلانی و فلانی و فلانی این است. که در این صورت غالبا با عباراتی چون "اتفق العلما" یا "لاخلاف فیه" و ... بیان می‌شود.

گاهی ناقل اجماع، نقل مسبب می‌کند؛ یعنی شخصی می‌گوید قول معصوم این است. در این صورت با عباراتی چون "اجماع داریم بر فلان" در عبارات فقها ذکر می‌شود.

گاهی ناقل اجماع، نقل سبب و مسبب می‌کند؛ یعنی شخص نقل کند کلمات علما این است و از این اقوال کشف می‌شود، قول معصوم این است.

به همین جهت نقل کننده‌های اجماع هم متفاوت است، مثلا اگر صاحب جواهد یا صاحب مفتاح الکرامه، وقتی می‌خواهند نقل اجماع کنند، ابتدا تمام کتب فقهی را فحص می‌کنند، سپس نقل اجماع می‌کنند. برخی هم محدودیت منابع دارند و وقتی نقل اجماع می‌کنند، جستجوی آن‌ها انحصار به منابع در دسترس آن‌ها دارد. که اجماع این قسم از فقها، از عبارات آ‌ن‌ها مشخص می‌شود و نقل اجماع این دسته، فاقد اعتبار است.

حال با عنایت به این مقدمات، اگر فقیهی نقل اجماع کرد، آیا این اجماع حجت است یا خیر؟ حق این است که اگر نقل کننده‌ی اجماع نقل سبب کند، یعنی کلمات علما را نقل کند، این به عنوان نقل سبب حجت است. اما این که این مطلب، کاشف قول معصوم است یا خیر، امر دیگری است. و کلام معصوم در صورت‌های ذیل ثابت می‌شود؛

اگر شخصی، سببی را نقل کرد و ما که منقول الیه هستیم آن مطلب نقل شده را به عنوان سبب معتبر می‌دانیم و قبول داریم، بعباره اخری آن نقل کننده‌ی اجماع سببی را نقل می‌کند و به نظر خود او با قول معصوم تلازم دارم و ما هم آن تلازم را قبول داریم، در این صورت اگر کسی کلمات علما را نقل کند و بگوید اجماع داریم این اجماع حجت است. مثلا فرض کنیم شیخ طوسی اجماع لطفی را قبول دارد، و ما هم به عنوان منقول الیه، اجماع لطفی را قبول داریم. حال اگر شیخ ظوسی فرمود فلان مطلب اجماعی است، آن اجماع برای ما هم حجت می‌شود.

اگر هم فرضاً، شخصی نقل مسبب کرد، مثلا گفت فرمایش امام زمان(عج) این است، این نقل اجماع هم مسلماً حجت است، زیرا قول معصوم را نقل می‌کند. ولیکن در باب حجیت خبر واحد، دلیل حجیت یا سیره و بنای عقلا است، یا دلیل حجیت آیات و روایات است. هر کدام از این دو دلیل را بپذیریم، مراد خبر واحدی که حجیت دارد، از دید هر دو دلیل خبر حسی است و معلوم نیست ادله‌ی حجیت خبر واجد، شامل خبر حدسی شود. مثلا اگر کسی از بیرون منزل بیاید و بگوید باران در حال باریدن است، کلام او حجت است، زیرا باران را حس کرده است، اما اگر کسی از منزل بیرون نرفته ولی صدای باران را شنیده است، و حال خبر از باران بدهد، این کلام حجت نیست، زیرا خبر از حدس بوده است. شرط حجیت خبر واحد این است که خبر عن حسٍ باشد. اجماع دخولی خبر حسی است. اما اجماع‌های شیخ طوسی که لطفی است، یا اجماع‌هایی که بر اساس اتفاق همه‌ی علما یا تعدادی از علما است، هیچ کدام حجت نیست، زیرا به وسیله‌ی این موارد قول معصوم، حدس زده می‌شود. و خبر حدسی هم اعتبار ندارد.

در باب حجیت قول و فتاوی مجتهد (یا اعتبار نظر طبیب) که آن‌ها هم حدسی است، باید گفت که این حجیت از باب حجیت خبر واحد نیست، بلکه حجیت آن از باب رجوع جاهل به عالم است؛ که این موارد از بحث ما خارج است.

حال اگر مطلبی را فقیهی را به صورت اجماعی نقل نمودند، با عنایت به موارد بالا معتبر نیست و ادعاهای اجماع، حجیت ندارد. اما این نقل اجماع، در نقل سبب حجت است. یعنی وقتی فقیه می‌گوید من فتوای پنجاه نفر را دیده‌ام، این حجت است. حال اگر حود مجتهد این سبب را کاشف از مسبب دانست حجت می‌شود، اما اگر این سبب را کاشف از مسبب ندانست، باید به مرجله‌ای برسد که خودش بتواند قول معصوم را حدس بزند، اگر حدس زد که برای خودش حجت است و اگر حدس نزد هم که از اعتبار نزد او ساقط است.