درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: قبح فعلی تجری

مطلب تجری به پایان رسید، لیکن برای غنای بیشتر بحث دو مطلب را که بیشتر جنبه‌ی اعتقادی نیز دارد، از امام خمینی(ره) نقل می‌کنیم.

مطلب اول این است که امام خمینی در کتاب انوارالهدایه، فرموده است: "آیا تجری مانند معصیت قبح فعلی دارد یا ندارد؟"[1] سپس ایشان می‌فرماید: "اگر کسی قائل باشد عقاب در آخرت، مانند عقاب در دنیا است، مانند این که پلیس ورود به خیابانی را ممنوع می‌نماید و هرکس تخلف کرد او را جریمه می‌کند. حال اگر کسی تخیل ‌کند خیابانی ورود ممنوع است ولی وارد آن بشود، در حالی که واقعا ورود ممنوع نیست. آیا پلیس می‌تواند چنین شخصی را جریمه کند؟ این‌جا بحث مجازات عرفی است و مجازات های عرفی مخصوص معصیت است و در تجری مجازاتی نیست، فلذا پلیس نمی‌تواند این شخص را جریمه کند. حال اگر کسی قائل باشد که عقاب روز قیامت از این قبیل است، در این صورت در قیامت فقط معصیت عقاب دارد و تجری عقاب ندارد. و همین‌طور است اگر کسی قائل به تجسم اعمال باشد، که ثواب و عقاب روز قیامت تجسم اعمال این دنیاست. که طبق این نظر نیز معصیت عقاب دارد و تجری عقاب ندارد. نتیجتاً طبق این دو نظریه تجری در قیامت عقاب ندارد.

اما اگر کسی قائل باشد عقاب قیامت هیچ کدام از این دو نوع تجسم اعمال و مجازات عرفی دنیوی نیست، و بلکه عقاب قیامت بر نیت افراد است و باطن ها روز قیامت آشکار می‌شود و آن ها را عقاب می‌کنند. طبق این نظر، تجری عقاب دارد، زیرا شخصی که تجری نموده باطن خبیثی دارد. اما توضیح ثواب و عقاب اخروی طبق نظر ما (امام خمینی) این است که سه جور بهشت و سه جور جهنم داریم؛

بهشت و جهنم اعمال و افعال: آیاتی مانند «و من یعمل مثقال ذره خیر یره و ....» یا آیاتی که می‌فرماید غیبت مانند خوردن گوشت مرده است و هکذا... دلالت می‌نماید انسان، خودِ عمل را در مقام عقاب می‌بیند. اگر این بهشت و جهنم را قبول کنیم، روشن است تجری عقاب ندارد، چون در تجری انسان عمل خلافی مرتکب نمی‌شود.

بهشت و جهنم صفات و ملکات: جهنم صفات مانند جایی که افراد به هم بدی و ظلم می‌کنند. و بهشت صفات و ملکات جایی است که به هم محبت می‌کنند و هیچ لغوی و گناهی در آن نیست. طبق این تعریف باید قائل شویم که شخص متجری عقاب دارد. زیرا شخص متجری دارای صفتِ بدِ خبث سریره است.

بهشت و جهنم ذات: بهشت ذات که به آن جنت لقاءالله نیز گفته می‌شود بهترین بهشت است، اما نه حور دارد و نه باغ و بستان. جهنم ذات نیز بدترین جهنم است و به آن جهنم فراغ نیز گفته می‌شود. طبق این تعریف خیلی واضح است که متجری عقاب دارد و عقاب او هم خیلی شدید است زیرا شخص خبیث است و قصد ظلم به خدا را دارد."

این مطلب که به قلم امام خمینی تالیف شده است، بسیار مطالب خوبی است، لیکن یا باید قائل شویم تببین خوبی از سوی ایشان بیان نشده است، یا این که قائل شویم با این موارد مشکل حل نمی‌شود. بنابر معتقدات ما، جنت ذات و یا جهنم ذات به معنی اعتقادات حق و یا اعتقادات باطل نیست. امام این گونه در نظر گرفته‌اند که انسان یک ذات دارد و خوبی های این ذات یک سری اعتقادات درست او است و بالعکس. یک سری صفات خوب هم مانند عفت و تقوا و علم و ... دارد، یک سری صفات بد نیز مانند غیبت و دروغ و ... دارد، یک سری افعال هم دارد که افعال خوب و بد است و بهشت و جهنم نیز با این تقسیمات در واقع دسته بندی می‌شود. در حالی که ما معتقدیم این گونه نیست و بهشت و جهنم ذات مخصوص ذات خدا است و ارتباطی با ذات انسان ندارد. این که گفته می شود کسی وارد بهشت ذات شود، منظور ما وادخلی جنتی است، یعنی انسان خود را نبیند و فقط و فقط خدا را ببیند، نه این که منِ انسان در ذاتِ خود چه دارم و چه ندارم. فلذا ما معتقدیم امام خمینی(ره) بهتر از هر کسی این موارد را می‌داند و فقط بیان گویا نبوده است.

اما اشکالی که به این فرمایش امام خمینی(ره) وارد است این که ایشان فرمودند اگر کسی بگوید عقاب اخروی مانند عقاب راهنمایی و رانندگی است، باید بگوییم متجری عقاب ندارد، اگر هم بگوییم تجسم عمل است، باید قائل شویم متجری عقاب ندارد، اما در فرض ملکات و صفات و ... متجری عقاب دارد. ظاهر این فرمایش این است که بهشت و جهنم یا مجازات است و یا تجسم عمل است و یا بحث ملکات و صفات. نظر درست این است که ما معتقدیم هم تجسم عمل درست است و هم مجازات. اما این طور نیست که در روز قیامت تمام عمل تجسم پیدا کند، برخی اعمال روز قیامت تجسم دارد، برخی نیز تجسم ندارد و مجازات دارد. این گونه نیست که یا تجسم باشد، یا مجازات و یا ملکات. بلکه هر سه وجود دارد. وقتی هر سه وجود داشته باشد، دیگر معلوم نیست تجری عقاب دارد یا ندارد، زیرا اگر از قسم اول و دوم باشد عقاب ندارد، بر خلاف قسم سوم. پس هیچ چیزی با این اثبات نمی شود. و عقاب تجری با دلایلی که ما سابقاً بیان نمودیم اثبات می‌شود.