درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: توضیح نظر مرحوم نائینی

مقـدمـه: کلام در باب واجب مطلق و واجب مشروط بود. واجب مشروط آن واجبی بود که قید یا شرطی وجود دارد که شیخ انصاری فرمود آن قید به ماده می‌خورد اما مشهور معتقدند این قید به هیئت می‌خورد.

قضیه شرطیه و قضیه حملـیه: گاهی شارع می‌گوید اگر مستطیع شدی حج به جا بیاور، یک جمله‌ی شرطیه است که هم ادات شرط و هم جزا شرط دارد. حال اگر شارع به جای این جمله شرطیه بگوید: "یجب علی المستطیع الحجُ"؛ یا بگوید: "المستطیعُ یَحُجُ" که دارای مبتدا و خبر است و قضیه حملیه است زیرا دارای موضع و محمول است. بحث اینست که این جملات چه فرقی دارد که شارع مرادش را با قضیه حملیه بگوید یا با جمله شرطیه بگوید.

برخی گفته‌اند از نظر منطقی هیچ تفاوتی میان جمله شرطیه و حملیه نیست. وقتی شارع مرادش را با قضیه حملیه می‌گوید، مرادش همان شرطیه است. بعباره اخری همیشه موضوع در قضیه حملیه برگشت به شرط در قضیه شرطیه دارد و این دو جمله با هم هیچ تفاوتی ندارد و هر دو واجب مشروط هستند.

مرحوم نائینی فرموده است فرقی بین موضوع و شرط نیست. شرط همان موضوع است و موضوع هم همان شرط است. در قضیه شرطیه، مقدم حکم موضوع قضیه‌ی حملیه را دارد. و صدق و کذب که در قضیه حملیه است، برگشت به قضیه شرطیه می‌کند. می‌دانیم در قضیه شرطیه هر چند محال باشد، ممکن است صادق باشد. این درست است که ما بگوییم "اگر زید الاغ باشد، مانند الاغ صدا می‌کند" اما نه زید الاغ است و نه مانند الاغ صدا می کند. بعباره اخری صدق قضیه شرطیه متوقف بر صدق طرفینش نیست. زیرا قضیه شرطیه فقط همان ربط و تعلیق است. یعنی قضیه شرطیه نیامده بگوید زید الاغ است، بلکه می‌خواهد بین الاغ بودن و صدای آن ربطی ایجاد کند.

سپس آیت الله نائینی فرمود است گاهی قضایا خارجیه است و گاهی حقیقیه است. قضیه‌ی خارجیه مانند این که بگوییم این دیوار سیمانی یا چوبی است. قضایای حقیقیه در واقع مثل قضایای شرطیه هستند. قضایای حقیقیه قضایای مقدره الموضوع هستند (یعنی قضایایی که موضوع آن‌ها فرضی است) مثلا وقتی گفته می‌شود النار حاره، یعنی اگر آتشی در جایی باشد، گرم هم هست. الان النار حاره، قضیه‌ی حملیه است، اما آن را به صورت شرطی معنی نمودیم.

مرحوم نائینی از این مقدمه نتیجه می‌گیرد که قضایای حملیه، برگشت به قضایای شرطیه دارد و قضایایی شرطیه محل بحث واجب مشروط هستند. سپس در واجب مشروط بحث می‌شود که وجوب به هیئت و یا ماده می‌خورد که ایشان معتقد است شرط به ماده‌ی منتسبه (همان که در منطق به آن حصه گفته می‌شود) می‌خورد.

نقد فرمایش آیت الله نائینی: این فرمایش دارای چند اشکال است، ابتدا یک اشکال منطقی وجود دارد آن هم این که ایشان خواست قضیه حملیه را به شرطی برگرداند، در حالی که در منطق برعکس بود و شرطی به حملی بر می‌گردد دون العکس. اصلا فرمایش آیت الله نائینی که حملی به شرطی بر میگردد اثرش اینست که دیگر نمی‌توانیم بفهمیم چه حرفی راست است و چه حرفی دروغ است. دیگر صدق و کذب نداریم، زیرا در محال و دروغ هم قضیه شرطیه راست است. اگر ما قضیه شرطیه را بر حملیه برگردانیم همه چیز معیار صدق و کذب دارد دون العکس.