درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: کفایت اتیان مامورٌبه اضطراری از واقعی در مقام اثبات

مقـدمـه: کلام در این باب بود که آیا اتیان به ماموربه اضطراری، مجزی از ماموربه واقعی هست یا خیر. بیان شد بحث گاهی ثبوتی و گاهی اثباتی است. ثبوتی اینست که آیا نماز با تیمم، فایده‌ی نماز با وضو را دارد و مصلحتش به همان مقدار هست یا خیر. در این جلسه به بحث اثباتی می‌پردازیم، بحث اثباتی هم اینست که واقعاً مصلحت نماز اضطراری چه مقدار است.

بحث در مقام اثبات: اضطرار به دو صورت است، اضطرار در تمام وقت و اضطرار در بعضی از وقت. به اضطرار تمام وقت، اضطرار مستوعب هم گفته می‌شود. در مواردی که بعض از وقت اضطرار دارد و در بعض از وقت هم اضطرار وجود ندارد، در چنین فرضی اگر شخص نمازش را با تیمم خواند، بعد که به آب رسید، آیا باید مجدد نمازش را بخواند یا خیر؟ آقای آخوند با استناد به روایت "التراب احد الطهورین یجزیک عشر سنین" می‌فرماید اگر این روایت اطلاق دارد، معنایش اینست که می‌توان اول وقت نماز را با تیمم خواند و بعد هم که اضطرار از بین رفت اعاده و قضا لازم نیست. اگر هم این روایت اطلاق نداشت، نوبت به اصل عملی می‌رسد و در فرض شک در نیاز به اعاده، اصل برائت از تکلیف است.

شیوه‌ی صحیح ورود به بحث: ولکن باید بحث را بدین صورت مطرح نمود که یکی دلیلی که در مورد تیمم است و یکی دلیلی که در مورد وضو است و یکی هم اطلاق این دو دلیل. به دلیل تیمم، دلیل بدل گفته می‌شود (چون بدل از وضو است) به دلیل وضو هم دلیلِ مُبْدَل، گفته می‌شود. اگر بدین صورت باشد که دلیل تیمم اطلاق دارد و دلیل وضو اطلاق ندارد (یعنی شارع فرموده است با تیمم نماز بخوان مطلقل، یعنی چه عذر برطرف شود و چه باقی بماند و دلیل وضو هم مهمل و مجمل است) باید قائل به اجزاء شویم و اعاده هم ندارد.

اما اگر هر دو دلیل ابهام دارد (و مهمل و مجمل است) نمی‌توانیم سراغ اصل برائت برویم (که آخوند فرمود)، بلکه اینجا مجرای تعیین و تخییر است. در ما نحن فیه نمی‌دانیم مخیر هستیم بین این که یک نماز با تیمم اول وقت بخوانیم یا نماز با وضو، آخر وقت بخوانیم یا این که معیناً نباید نماز اول وقت بخوانیم و باید صبر کنیم با وضو بخوانیم. در اینجا عقل حکم می‌کند باید صبر کرد تا نماز را با وضو بخوانیم، پس اینجا مجرای اشتغال است.

نظر آیت الله خوئی و نقد آن: آیت الله خوئی فرموده است آیه‌ی تیمم اطلاق ندارد و آیه‌ی وضو اطلاق دارد. یعنی جایز نیست نماز را اول وقت با تیمم خواند، بلکه باید صبر کرد و نماز را در آخر وقت با وضو خواند.

با این که نتیجه‌ی فرمایش آیت الله خوئی با آن چه که ما بیان نمودیم یکی است، اما این فرمایش درست نیست، زیرا دو آیه نداریم و فقط یک آیه در مورد تیمم و وضو داریم. این آیه هم بر خلاف همه‌ی فقها، آیه‌ی وضو نیست، بلکه آیه‌ی تیمم است. و اتفاقاً آیه‌ی وضو اطلاق ندارد، زیرا اصلا در مقام بیان نیست، زیرا مردم این را بلد بودند و قبل از نزول آیه، مردم وضو می‌گرفتند، آیه فرمود وقتی امکان وضو نبود، چگونه تیمم کنید. اما در قسمت تیمم در مقام بیان است و اطلاق دارد. مشکل در قسمت تیمم هم اینست که بحث ما در مورد اضطرار است، در صورتی که در آیه مسئله در فقدان الماء است، نه این که وقتی مضطر شدی تیمم کن.

تتمه‌ی بحث

اگر عذر مستوعب بود و اضطرار در تمام وقت بود، اگر دلیل تیمم اطلاق داشته باشد، روشن است که باید با تیمم نماز بخواند و مجزی هم هست. در اینجا نباید گفت آیه‌ی وضو اطلاق دارد یا خیر، زیرا در مانحن فیه اگر گفتیم وضو مطلقا لازم است، یعنی اگر کسی نمی‌تواند وضو بگیرد، تیمم هم لازم نیست. نماز هم نخواند. اگر کسی بگوید دلیل تیمم اطلاق دارد، می‌گوییم با تیمم نماز بخواند و مجزی است. فلذا باید بگوییم اگر تیمم اطلاق ندارد، وضو هم اطلاق ندارد و نوبت به اصل عملی می‌رسد که آن هم برائت است.