درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: دلایل عقلی اشاعره بر جبر

مقـدمـه: کلام در باب جبر و اختیار بود و بیان نمودیم قائلین به جبر اشاعره ادله‌ی نقلی و عقلی بر مدعای خود آورده‌اند. اما در چنین بحثی تمسک به آیه و روایت فایده‌ای ندارد، چون همانگونه که صدها آیه و روایت دلالت به جبر دارند، صدها آیه و روایت دلالت بر اختیار دارند. (علی رغم این که ظواهر آیات در فقه حجت است، در معارف حجت نیست، مگر این که معارض نداشته باشد و این قدر زیاد باشد که به سر حد یقین برساند، که در مورد ما نحن فیه جاری نیست.) بنابراین آیات و روایات دلیل نمی‌شود.

ادله‌ی عقلی اشاعره: اشاعره چند دلیل عقلی بر جبر اقامه نموده‌اند، یکی این که خدای متعال به همه‌ی جزئیات عالِم است، و وقتی خداوند علم به چیزی دارد (مانند این که ابولهب گناه می‌کند) باید آن اتفاق بیفتد (پس ابولهب مجبور است گناهکار باشد). دلیل دیگر نیز اراده‌ی خداوند است. یعنی خداوند هر عملی که از ما سر می‌زند را یا اراده نموده که انجام دهیم یا اراده نموده که انجام ندهیم. اگر اراده‌ی خداوند به انجام آن باشد و ما انجام دهیم، جبر بر فعل است و اگر هم اراده‌ی خداوند بر ترک باشد و ما انجام ندهیم این نیز جبر بر ترک است و اگر هم این کار را ما انجام دهیم، که یعنی اراده‌ی ما بر خداوند غالب شده است که معلوم است باطل است. این دو مورد، مهمترین دلیل اشاعره بر جبر است.

مطلبی هم که خواجه نصیر فرمود علم تابع معلوم است (نه این که معلوم تابع علم باشد.) یعنی چون ابوجهل مشرک است خداوند می‌داند نه این که چون خداوند می‌داند او مشرک شده است، این نظر نیز در علم انسان درست است و این موارد در علم خداوند جاری نیست و در علم خداوند معلوم تابع علم است.

جواب اشکال اینست که اولاً اگر کسی بگوید خداوند علم به جزئیات ندارد که در این صورت اشکالات از اساس حل می‌شود و مشکلات از آنجا ناشی می‌شود که خداوند را عالم به جزئیات بدانیم. لیکن در فرض علم خداوند به جزئیات دو جواب نقضی و حلی وجود دارد؛

    • جواب نقضی: خداوند متعال علم به افعال خودش دارد و می‌داند چه کاری می‌خواهد انجام دهد. اگر این استدلال درست باشد که علم خداوند باعث جبر می‌شود باید بگوییم خود خداوند هم مجبور است. در حالی که اشاعره همیشه می‌خواهند بگویند ما مردم مجبوریم و خداوند مختار است، در حالی که با این استدلال خداوند هم مجبور قلمداد می‌شود.

    • جواب حلی: درست است که هر چه را خداوند بداند قابل تخلف نیست، اما علم خداوند به فعل انسان عن اختیارٍ، تعلق گرفته است. یعنی خداوند می‌داند زید از اختیار چگونه عمل می‌کند. یعنی علم خداوند باعث می‌شود انسان در اختیار مجبور باشد، یعنی انسان مضطر است که مختار باشد. این نیز بهترین نوع اختیار است. بنابراین علم خداوند جبر بر اختیار می‌آورد اما این گونه نیست که جبر بر فعل بیاورد. بنابراین مسئله‌ی علم خداوند اشکالی ندارد، کما این که اراده‌ی خداوند نیز همین گونه است که خداوند اراده نموده که انسان‌ها مختار باشند و اراده‌ی خداوند نیز جبر بر اختیار می‌آورد.