درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: جبر تاریخ و جبر اشاعره

مقـدمـه: کلام در باب ادله‌ی قائلین به جبر بود و قبلاً بیان نمودیم مشرکین جاهلیت طرفدار جبر بودند. از آیات نیز استفاده می‌شود که مشرکین طرف‌دار جبر بودند. ابن ابی الحدید نیز در شرح نهج البلاغه آورده است که بنی امیه جبر را ترویج می‌کردند. (سپس حضرت استاد عابدی دقایقی در باب انواع جبر در زمان حال، مطالبی مطرح فرمودند.)

حدوث و بقای ممکن الوجود: جبر اشاعره به این معناست که خداوند همه چیز را مقدر کرده و ما هم اختیاری از افعال و اعمال خود نداریم. معنای این جبر اینست که نظام اسباب و مسببات را قبول ندارند. اگر کسی بگوید هر ممکن الوجودی فقط در حدوث خود، علت می‌خواهد و در بقاء نیازی به علت ندارد، این همان کلام معتزله است. اما اگر کسی بگوید هر ممکن الوجودی هم در حدوث و هم در بقا نیاز به علت دارد، این نیز همان حرف اشاعره است و به جبر منتهی می‌شود. بعباره الاخری اشاعره چون خواستند خداوند را در همه‌ی کارها دخیل بدانند قائل به جبر شده‌اند.

در فلسفه‌ی اسلامی معمولاً گفته می‌شود که ممکن الوجود، هم حدوثاً و هم بقائاً نیاز به علت دارد ولی این حدوثاً و بقائاً را جوری تفسیر می‌کنند که هم وجود خداوند موثر باشد و هم علل و اسباب وجود داشته باشد و این همان الامر بین الامرین است. یعنی ممکن الوجود حدوثاً و بقائاً علت می‌خواهد و این بقاء هم معلول خداوند است و هم معلول علت و اسباب است و نتیجه‌اش اینست که انسان مسئول افعال و اعمال خود می‌باشد.

ادله‌ی اشاعره: اشاعره چند دلیل بر نظر خود ارائه نموده‌اند. مهمترین حرف اشاعره یکی مسئله‌ی اراده خداوند و دیگری مسئله علم خداوند است. این که خداوند می‌داند ابولهب به جهنم می‌رود و یک سوره هم در مورد او نازل نموده یا آیاتی که در مورد برخی افراد نازل نموده است، دلیل است بر این که این افراد مختار نیستند، بنابراین جبر است. یعنی اخبار خداوند به جهنم رفتن این‌ افراد، دلیل است بر اینکه این افراد گناه را کسب می‌کنند.