درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: جبر و اختیار و ربط به طلب و اراده

مقـدمـه : بیان نمودیم بحث طلب و اراده به بحث کلام خداوند متعال مربوط می‌شود و این که خداوند متکلم است یا خیر؟ اگر حرف اشاعره درست باشد، باید گفت تمام افراد لال، متکلم هستند، زیرا در دل خود حرف‌هایی دارند، اما فقط نمی‌توانند ابراز کنند. اما هیچ کس به افراد لال، متکلم نمی‌گوید.

نظر ائمه(علیهم السلام) در مورد حادث یا قدیم بودن کلام خداوند : در روایات ائمه(علیهم السلام) فرموده‌اند کلام خداوند حادث است، ولیکن کلام خداوند مخلوق نیست. ما می‌دانیم هر چیزی که حادث است، مخلوق است و اگر چیزی مخلوق نباشد، حادث هم نیست. این که ائمه(علیهم السلام) می‌فرمایند کلام خداوند حادث است، به آیه‌ی قرآن استناد می‌کنند که فرمود کلام خداوند حدیث است. اما این که گفته شده نگویید کلام خداوند مخلوق است، بدین علت است که در قرآن، کلمه‌ی خلق به معنای کذب، دروغ، بافتنی و ... به کار رفته است. اگر کسی بگوید کلام خداوند مخلوق است، شاید کسی آن را العیاذ بالله به دروغ معنا نماید، برای جلوگیری از چنین توهمی، با این که کلام خداوند مفهوماً مخلوق است، به ما دستور داده شده است لفظ مخلوق را در مورد کلام خداوند به کار نبریم.

جبر و اختیار : اصل بحث جبر و اختیار و ربط آن به مانحن فیه اینست که ما بیان نمودیم اراده‌ی خداوند متعال به همان علم بر می‌گردد و علم هم صفت ذات مقدس خداوند است. برخی گفته‌اند اراده و علم دو چیز است و شاهدش هم این است که خداوند خیلی چیزها را می‌داند اما اراده نمی‌کند. شاهد این که وقتی کسی گناه می‌کند، خداوند آن را می‌داند اما گناه آن شخص، اراده‌ی آن خداوند نیست، فلذا علم و اراده دو چیز است.

در جواب گفته شده است که باید بین اراده‌ی تکوینی خداوند و اراده‌ی تشریعی خداوند فرق بگذاریم، اراده‌ی تکوینی خداوند تخلف ناپذیر است، اما اراده‌ی تشریعی تخلف پذیر است. حال بحث پیش می‌آید در فرض گناه کردن یک نفر، اراده‌ی خداوند تکوینی است یا تشریعی است، که در ادامه بحث جبر و اختیار پیش می‌آید.

معروف است اشاعره، طرفدار جبر هستند، معتزله طرفدار تفویض هستند و امامیه طرفدار امر بین الامرین هستند. اشاعره ترس از شرک دارند، پس العیاذ بالله به ظلم خداوند پناه می‌برند، یعنی می‌گویند خداوند ظالم است (به جهت جبر بر گناه نسبت به بندگان) اما حرفی نزنیم که به شرک منتهی شود و کسی را در قدرت، شریک خداوند قرار دهیم. معتزله دقیقاً بر عکس عمل می‌کنند، زیرا ظلم را از خداوند نفی می‌نمایند، اما قائل به دو خدائی می‌شوند، زیرا فاعلیت را هم برای خداوند و هم برای بنده، لحاظ می‌کنند. بعباره اخری اشاعره یک چشم خود را باز کرده‌اند که باید فقط توحید باشد، معتزله هم یک چشم خود را باز کرده‌اند و می‌گویند خداوند باید عادل باشد، اما باید هر دو چشم را باز نمود، و معتقد بود که خداوند هم عادل است، هم توحید وجود دارد.