درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: استدلال اشاعره بر تقسیم کلام

مقـدمـه : کلام در باب لفظی و نفسی بودن کلام بود و این که آیا طلب و اراده طبق نظر آیت الله خوئی و اشاعره دو چیز است یا طبق نظر مرحوم آخوند یک چیز است؟ طبق یک احتمال علت نام گذاری علم کلام به کلام، ریشه در همین بحث دارد، زیرا بحث از این می‌کردند که آیا خداوند متکلم است یا خیر.

استدلال اشاعره بر تقسیم کلام به نفسی و لفظی : اشاعره معتقدند ما دو گونه کلام لفظی و نفسی داریم. غیر اشاعره فقط معتقد به کلام لفظی هستند. توضیح اینست که اشاعره قائل هستند انسان ابتدا یک مطلبی در دلش تنظیم می‌شود (= کلام نفسی) و بعد آن را به زبان می‌آورد (= کلام لفظی). به عنوان مثال ابتدا شاعر در ذهن و دل خود، شعر را می‌سراید بعد آن را بیان می‌کند و روی کاغذ می‌آورد. به بیان دیگر، کلام لفظی دلالت بر کلام نفسی می‌کند. البته این دلالت (آن گونه که کفایه فرموده است) وضعی نیست، زیرا وضع در مورد لفظ کلام و معنای کلمه است.

اشاعره به آیاتی از قرآن کریم برای مدعای خویش استدلال نموده اند و مهمترین آن، آیه 164 سوره نساء می‌باشد که می‌فرماید: ﴿وَ کَلَّمَ اللَّهُ مُوسي‌ تَکْليماً﴾[1]

البته در این آیه می‌فرماید: "کلم الله" و "کلم" فعل است. حال آیا در قرآن اگر فعلی به خداوند نسبت داده شد، ما می‌توانیم اسم فاعل یا صفت مشبهه‌ی آن را به خداوند نسبت دهیم؟ یعنی آیا در مورد آیه‌ی بالا می‌توانیم بگوییم خداوند متکلم است؟

اشاعره به دلیل همین آیه، قائل هستند خداوند متکلم است. اما حق اینست که در این مطالب نه می‌توان به معتزله تمسک نمود و نه به اشاعره. اگر قائل باشیم خداوند متکلم است، یعنی باید کلام خداوند حادث باشد، در این صورت خیلی اشکال می‌شود، یکی این که تغییر و ترکیب در وجود خداوند راه دارد. اگر هم بگوییم کلام خداوند قدیم است، باید بگوییم موسی هم هم قدیم است، این نیز شرک می‌شود. اگر بگوییم خداوند مخاطب نداشته، این هم لغو است.

نظر امام خمینی در نقد اشاعره : امام خمینی نیز در کتاب طلب و اراده فرموده است: این که اشاعره قائل به قدیم بودن کلام هستند، یا منجر به شرک و یا منجر به ترکیب در خداوند است. اگر بگوییم خداوند یک چیز و کلامش یک چیز دیگر است، این به شرک منتهی می‌شود، اگر هم بگوییم خدا با این کلام متحد است، این نیز ترکیب در ذات مقدس خداوند می‌شود.