درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: صحیح و اعم

کلام در باب صحیح و اعم بود و در مقام بیان دلایل صحیحی‌ها بودیم.

مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی اشکالی به مطالبی که جلسه قبل از مرحوم آخوند نقل نمودیم، مطرح نموده است و آن هم این که ما یک سری قضایائی داریم قضیه‌ی فعلیه است (مانند این که وقتی گفته می‌شود این فرش پاک یا نجس است، یعنی این فرش بالفعل یا پاک است یا نجس است) و یک سری قضایای داریم که قضیه‌ی اقتضائی است (مانند این که وقتی گفته می‌شود صلاه معراج مومن است، یعنی نماز اقتضای آن را دارد و می‌تواند معراج مومن باشد، یعنی اگر شرایطش فراهم بود و موانع هم مفقود بود، آن موقع معراج مومن با صلاه محقق می‌شود.) تمام آیات و روایات که در باب صلاه وارد شده است و خواص و آثاری را بر صلاه ذکر نموده است، به معنای مقتضی است و به معنای علت تامه نیست. و چند شاهد هم بر این مطلب وجود دارد:

شاهد اول این که فراوان در روایات بین صحت و قبول فرق گذاشته شده است. معنای این مطلب اینست که نماز به تنهایی علت برای قبول نیست، گرچه صلاه به تنهایی علت برای صحت است.

شاهد دوم هم این که این گونه روایات مهمله است (و مطلقه نیست) این که می‌فرماید الصلاه معراج المومن، در مقام این نیست که بفرماید کل الصلاه معراج، بلکه مراد صلاه به صورت مهمله است. (مانند آیه که می‌فرماید "ان الانسان لفی خسر" که در مقام بیان کل انسان‌ها نیست.)

نتیجتا این که، این استدلال که بگوییم کلمه‌ی صلاه دارای خصوصیاتی مانند معراج مومن و ناهی از فحشا و منکر است، پس باید صلاه بر صحیح وضع شده باشد (چون صلاه صحیح است که این آثار را دارد) درست نیست، زیرا اصلا این آثار وجود ندارد زیرا این آثار اقتضائی است و فعلی نیست.

حضرت استاد عابدی به این فرمایش مرحوم اصفهانی این گونه پاسخ می‌دهد که:

اولاً نکته‌ی آخری که ایشان فرمود که این قضایا مهمله است و مطلقه نیست، پاسخش این است اگر این روایات فارسی بود (و عربی نبود) حرف ایشان ممکن بود درست باشد، اما از آن جا که این روایات از لسان شارع به صورت عربی صادر شده است باید توجه داشت که ما در عربی، قضایای مهمله نداریم. هر قضیه‌ای یا مطلقه و کلی است، یا جزئی و شخصی است. اما مهمل در عربی اصلا مثال ندارد. (مثلا آیه‌ی "ان الانسان لفی خسر" اگر فارسی باشد مهمله است، اما در عربی الف و لام، یا عهد است که شخصی می‌شود و اگر جنس بود، کلی می‌شود.)

ثانیاً این که مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی می‌فرماید این موارد اقتضائی است و فعلی نیست، باید بگوییم در برخی موارد فعلی است مانند این که روایت می‌فرماید"المُصَلی یُنَجی رَبَه" (نمازگزار با خدای خود مناجات (حرف می‌زند) می‌کند.) که این روایت قطعا فعلی است. ضمن این که در منطق اختلافی بین ابن سینا و فارابی بود که جهت قضیه در قضایای مطلقه، فعلیت است یا امکان است. وقتی گفته می‌شود از مجتهد تقلید کن، مراد مجتهد بالفعل است یا مجتهد بالامکان (بالقوه)؟ قطعا مراد مجتهد بالفعل است. بنابراین ظاهر هر قضیه‌ای این است که فعلیت باشد. و امکان، چون خلاف اصل است، دلیل می‌خواهد. و وقتی روایت می‌فرماید: "الصلاه معراج المومن" یعنی صلاه بالفعل، معراج بالفعل است (نه این که صلاه بالقوه و بالامکان، یا صلاه بالفعل و معراج بالامکان). فلذا اگر دلیل خاص داشتیم، امکان را می‌پذیریم، در غیر این صورت، ظاهر هر روایتی فعلیت است.

نتیجه این که قول مرحوم آخوند که می‌فرماید الفاظ عبادات بر صحیح وضع شده است، قابل استـدلال است.

دلایل اعمی‌ها و پاسخ آن‌ها

و در مورد اعمی‌ها همان گونه که قبلاً بیان نمودیم دلایلی مانند تبادر و صحت حمل و .... چون اصطیادی است، ملاک نیست. در کفایه، مرحوم آخوند دو دلیل دیگر برای قول اعمی‌ها ذکر نموده است:

دلیل اول: یکی این که نماز به دو قسم صحیح و فاسد قابل تقسیم است. و مقسم باید در همه‌ی اقسام وجود داشته باشد، بعباره اخری تقسیم یعنی ضم قیود به مقسم مشترک. وقتی مثلا کلمه را به اسم و غعل و حرف تقسیم می‌کنیم، یعنی هر سه کلمه هستند اما یکی زمان دار است و دیگری بی زمان است و .... . در مورد صلاه هم وقتی می‌گوییم صلاه به صحیح و فاسد تقسیم می‌شود، یعنی صحیح و فاسد هر دو صلاه است و صلاه بر اعم از صحیح و فاسد وضع شده است.

پاسخ دلیل اول: دلیلی نداریم صلاتی که مقسم است، صلاه با استعمال حقیقی باشد. شاید این کلمه‌ی صلاه که به صحیح و فاسد تقسیم می‌شود، یک صلاه عرفی باشد (نه این که یک صلاه حقیقیِ شرعی باشد.) و معلوم نیست استعمال عرف در معنای حقیقی است یا خیر.

دلیل دوم: استدلال دیگر اعمی‌ها اینست که در برخی آیات و روایات، لفظ صلاه و صوم، در صلاه و صوم فاسد به کار رفته است، مانند آیات و یا روایاتی که نماز سنی‌ها را بیان می‌کند.