درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: صحیح و اعم

دو ثمره بر صحیح و اعم ذکر نمودیم. ثمره‌ی سوم این است که در کفایه آمده برخی آورده‌اند ثمره‌ی صحیحی و اعمی در باب نذر هویدا می‌شود. مانند این که شخصی نذر کرده اگر کسی را در حال نماز دید به او صدقه‌ای بدهد. حال شخصی را در حال اقامه‌ی نماز باطلی می‌بیند. آیا می‌تواند نسبت به چنین شخصی تصدق کند یا خیر؟ اگر کسی قائل به صحیح باشد، و معتقد باشد صلاه بر صحیح وضع شده است، فلذا حق تصدق به کسی که نمازش باطل است را نداریم و در صورت تصدق وفا به نذر نکردیم. اما اگر کسی قائل به اعم بود، اگر صدقه را این شخص بدهد، وفاء به نذر نموده است. سپس مرحوم آخوند فرموده است این ثمره‌ی یک مسئله‌ی اصولی نمی‌شود.

چند مثال نیز ما می‌زنیم:

مانند این که کسی نذر کند اگر فرزندم خوب شد، یک نماز بخوانم. حال اگر چنین شخصی فرزندش خوب شد، آیا اگر یک نماز وتر یک رکعتی بخواند کافی است؟ آیا وفا به نذر نموده است؟ یا این که یک رکعت نماز وتر، نماز محسوب نمی‌شود و عرف یک رکعت را نماز نمی‌داند.

مثال دیگر زیارت عاشورا، این شیوه‌ی متداول امروز که زیارت را بدون صد لعن و صد سلام می‌خوانند، آیا زیارت عاشورای صحیح محسوب می‌شود؟زیرا زیارت عاشورا یک اجزائی دارد مانند دعای علقمه، صد لعن و صد سلام، صد تکبیر، زیارت ششم مطلقه‌ی امیرالمومنین و .... و هم چنین یک شرایطی دارد مانند این که در یک مجلس خوانده شود، یا رو به حرم سیدالشهدا(علیه السلام) باشد و .... حال اگر شخصی بگوید من در حال راه رفتن این زیارت را با صد لعن و صد سلام می‌خوانم، یا این که در یک مجلس می‌نشینم اما صد لعن و صد سلام را نمیخوانم و .... آیا این گونه موارد صحیح است یا خیر؟

یا در نماز جناب جعفر طیار باید سیصد مرتبه تسبیحات اربعه گفته شود، حال کسی بگوید من چهار رکعت نماز را می‌خوانم، اما تسبیحات را در حال حرکت می‌خوانم؛ حکم این چیست؟

مرحوم کاشف الغطا در کتاب الفردوس الاعلی فرموده است: "لا بدّ و أن يعلم أنّ أكثر المستحبات المركبة غير ارتباطية، بمعنى أنّ ثواب بعض أجزائها و صحّتها غير موقوفة على صحة و ثواب الباقي، بل كثير منها من باب المستحب في المستحب، كما أن القنوت في الصلاة مستحب، و دعاء الفرج أيضا في القنوت مستحب آخر. فإن قلنا: إنّ زيارة عاشوراء من هذا القبيل، فيمكن الاكتفاء بلعن واحد و سلام واحد، و لكن هذا المعنى من مساق الأدلة و الأخبار بعيد في الغاية، بل زيارة عاشوراء نظير صلاة جعفر الطيار، و التسبيحات الأربع المعتبرة فيها بعدد ستين و ثلاثمائة تسبيحة على الترتيب المعروف، فإن نقص عدد واحد منها في هذه الصلاة المخصوصة التي لها آثارها الخاصة فكأنه لم يأت المكلف بتلك الصلاة. و هكذا في زيارة عاشوراء الواردة برواية سيف بن عميرة، و رواية صفوان الجمال، بالكيفيات المعهودة و الآثار المخصوصة، فإن تركت تكبيرة واحدة من تكبيراتها فضلا عن اللعن و السلام كل واحد منهما مائة مرة يكون هذا العمل باطلا، نعم لا يحرم المكلف ثواب مطلق زيارة سيدالشهداء(سلام اللّه عليه)، بل يحسب من زائريه بلا شك. و يمكن لنا استفادة مطلب آخر من هذه الأخبار، و هو أنّ الزائر إن كان له شغل أو عذر و لا سيما الشغل الذي هو مستحب مؤكّد عند الشارع المقدس مثل عيادة المؤمن و تشييع جنازته، أو قضاء حوائج إخوانه في الدين و نظائر ذلك فيمكن له أن يكتفي بلعن واحد و سلام واحد، بمعنى أنّ له الشروع باللعن و إتمامه و لو حال المشي في الطريق أو في مجلس آخر؛ فإنّ الأمر إذا دار بين فوات الأجزاء أو الشرائط فمراعاة الإتيان بالأجزاء أولى و أهم."[1] اکثر مستحبات غبرارتباطی است یعنی مثلا در نماز شب که 11 رکعت است، اگر کسی دو رکعت هم خواند ثواب دو رکعت را می‌برد و این گونه نیست که اگر 11 رکعت بخواند اطلاق نماز شب بر فعل او صحیح باشد و در غیر این صورت ثوابی نبرد. بلکه ثواب هر جزء، متوقف بر انجام باقی اجزاء نیست. بلکه این‌ها مستحب فی المستحب است. (به عنوان نمونه یک مستحب خواندن نماز است، یک مستحب دیگر قنوت گرفتن است، و یک مستحب دیگر خواندن کلمات فرج در قنوت است، به این مستحب فی المستحب گفته می‌شود.) اگر کسی بگوید زیارت عاشورا مستحب در مستحب است، بدیهی خواهد بود که یک لعن و یک سلام کافی است. اما این خیلی بعید است و از روایات فهمیده نمی‌شود. بلکه زیارت عاشورا مانند نماز جعفر طیار است که باید همه‌ی سیصد ذکر باشد و حتی یک مورد هم کم نشود. زیارت عاشورا نیز به همان سبک است اگر حتی یک مورد از تکبیرهای اول را کم بگوید فضلاً از ترک حتی یک مورد از لعن و سلام، زیارت عاشورایش باطل است. البته ثواب زیارت امام حسین(علیه السلام) را می‌برد، لیکن زیارت عاشورا برایش محسوب نمی‌شود. بنابراین اگر کسی شغلی و یا کاری دارد مانند عیادت مومن یا تشییع جنازه، یا قضای حوایج و ... می‌تواند یک لعن و یک سلام را بگوید و باقی را در حال مشی اداء نماید.

بهتر است این گونه گفته شود در بحث صحیح و اعم، ثمره در نذر ظاهر می‌شود. اما باب نذر یک تفاوتی با سایر ابواب عبادات و معاملات دارد. در باب نذر بر خلاف ابواب دیگر که تابع لفظ هستیم، در این باب تابع قصد هستیم. به عنوان مثال در باب معاملات یا در باب قسم، تابع لفظ هستیم و تابع داعی نیستیم. اما در باب نذر بر خلاف موارد دیگر، گفته می‌شود قصد مهم است و دخالت دارد. مانند این که اگر کسی نذر کرد در صورت شفای فرزندش یک نماز خواهد خواند، آیا نماز وتر نیز می‌تواند بخواند؟ این جا تابع لفظ نیستیم، بلکه تابع قصد هستیم. در این جا کاری به صحیح و یا اعم نداریم. بلکه ملاک این است که نیتش چه بوده؟ یک نماز دو رکعتی بخواند یا یک نماز یک رکعتی بخواند؟ حال اگر کسی نذر کرد زیارت عاشورا بخواند، حال اگر نیتش این بود زیارت عاشورا بدون صد لعن و صد سلام یا بدون تکبیر بخواند، می‌گوییم زیارت عاشورا به همین مقدار کفایت می‌کند و مجزی است. اما نکته‌ی مهم این است که در باب نذر فقط چند مورد خاص است که گفته شده تابع قصد هستیم و تابع لفظ نیستیم. بعباره اخری باید مسمای آن لفظ عرفاً محقق بشود، لیکن در خصوصیات مسمی تابع قصد هستیم.