درس خارج اصول استاد احمد عابدی

موضوع: تمایز علوم

نظریه‌ی مرحوم آخوند و رد نظریه‌ی مشهور

مرحوم آخوند در کفایه قائل به نظر جدیدی شده و فرموده‌اند، تمایز علوم به اغراض آن‌ها است. بایستی دید غرض از هر علم با غرض علم دیگر متفاوت است و این سبب تمایز علوم می‌شود. لیکن ایشان هیچ دلیلی در کغایه برای نظریه‌ی خود نیاورده است. و تنها یک اشکال نقضی، بر نظریه مشهور مطرح نموده است و حرف آن ها را رد نموده است، سپس فرمایش خود را ثابت نموده است. ایشان می‌فرماید اگر تمایز علوم به موضوعات باشد، لازم می‌آید هر بابی از هر علم و بلکه هر مسئله‌ای از هر علمی، یک علم خاص باشد. به عنوان نمونه در ادبیات اگر تمایز به موضوعات باشد، بایستی قائل شویم علم نحو خودش سه علم است: مرفوعات و منصوبات و مجرورات، بلکه می توان مدعی شد هر مسئله‌ای یک علم است، به عنوان مثال یک مسئله می‌فرماید کل فاعل مرفوع، مسئله‌ی دیگر می‌فرماید کل مبتداٍ مرفوع، و مسئله‌ی دیگری هم می‌فرماید خبر کان مرفوع. این ها از نظر موضوعی با یکدیگر متفاوت هستند و اگر تمایز علوم به موضوعات باشد، این موارد هر کدام یک علم به حساب می‌آید. این اشکال مرحوم آخوند به مشهور است. سپس ایشان با رد این نظریه و برای اثبات نظر خود می‌فرماید: بنابراین تمایز علوم به اغراض است.

نقد نظریه‌ی مرحوم آخوند

اشکال مرحوم آخوند وارد نیست، مشکل فرمایش ایشان اینست که موضوعات مسائلی از قبیل مبتدا و فاعل و اسم کان و خبر انَّ و .... یک وحدتی به نام جامع حقیقی یا جامع اعتباری دارند. یعنی یک نوع وحدتی بین آن‌ها هست، فاعل و مبتدا عناوین متفاوتی دارند اما هر دو کلمه هستند و کلمه جامع حقیقی و یا اعتباری بین موضوعات است. بنابراین فرمایش مشهور که تمایز را به موضوع می‌دانند درست است.

(حضرت استاد مطالبی در باب تاثیر فلسفه‌ی انگلیس بر فتاوی فقهای نجف مطرح فرمودند که شنیدن آن از فایل صوتی توصیه می شود، لیکن به جهت خارج بودن از بحث و جلوگیری از اطاله‌ی مطالب، از ثبت آن در اینجا پرهیز کردیم.)

در توضیح فرمایش مشهور و مرحوم آخوند مطلبی ذکر می کنیم. در سابق طب یک علم بود، به تدریج اطلاعات در مورد پزشکی بیشتر شد و تخصصی‌تر گردید و شعوب متفاوتی مانند روان پزشکی، ارتوپدی، چشم پزشکی، جراحی، اعصاب و ...... از آن منقسم گردید. باز هم رفته رفته و به تدریج اطلاعات افزایش پیدا کرد و علمی مانند دندان‌پزشکی که یک علم بود، به تخصص های بیشتر در حدود 10 زیرشاخه تقسیم گردید. و باقی موارد طب هم مانند همین گسترش پیدا کرد. البته این مطالب با قطع نظر از آن چیزی است که در فلسفه‌ی علم مطرح می شود که حرکت علمی بشر، سیر قهقرائی دارد.

تمایز علوم ممکن است به سه چیز باشد گاهی به موضوع که نظر مشهور است، گاهی به اغراض که آخوند می‌فرماید، و گاهی به روش علوم. به عنوان نمونه در فلسفه و کلام روش هر دو استدلال عقلی است؛ یا هندسه اعم از اقلیدسی و دکارتی، چه مثلثات کروی، چه مثلثات روی سطح مستوی، اما هر دو در این که از روش قیاس خلف استفاده می‌کنند هیچ تفاوتی ندارند، با این که اغراض و موضوع تفاوت دارد. یا در پزشکی، چه آن که از طب سوزنی بهره می‌برد، چه آن که در قدیم می گفت جن وارد بدن بیمار شده، و چه آن که امروز می‌گوید میکروب باعث بیماری شده است، همه روش بحثشان یکی است، هر چند ممکن است اغراض و موضوع‌شان متفاوت باشد. همین که از قدیم بیان می شد یک علوم نقلی داریم و یک علوم عقلی، تفاوت این علوم به روش آن ها است. گاهی انسان می خواهد کتاب بنویسد، گاهی می خواهد درس بگوید، یعنی در مقام تعلیم و تعلم، علم را می‌گوید؛ یا این که گاهی شخصی می خواهد از ابتدا علمی را تأسیس و یا تدوین کند، این جا تمایز علوم به اغراض است. اما اگر می خواهیم در مقام تعلیم و تعلم بررسی کنیم، در چنین مقامی تفاوت علوم به موضوعات است. بعباره اخری معلمی که سر کلاس درس دبستان می رود می‌گوید موضوع درس ریاضی است، یا موضوع درس قرآن است یا موضوع درس احکام است. اما اگر شخص در مقام تدوین کتاب مطالعاتی است، باید به غرض توجه کند، بایستی دید غرضش از تدوین این کتاب چیست. مرحوم آخوند در کفایه مکرر می فرماید من غرض فلان را داشتم. ایشان در ابتدای کفایه می فرماید: "والمسائل عبارة عن جملة من قضايا متشّتتة، جمعها اشتراكها في الدخل في الغرض الذي لأجله دُوَّن هذا العلم، فلذا قد يتداخل بعضٍ العلوم في بعضٍ المسائل، مما كان له دخل في مهمين، لأجل كلّ منهما دُوّن علم على حدة، فيصير من مسائل العلمين. لا يقال: على هذا يمكن تداخل علمين في تمام مسائلهما........ فإنّه يقال: مضافاً إلى بُعد ذلك، بل امتناعه عادةً، لا يكاد يصحّ لذلك تدوين علمين وتسميتهما باسمين، بل تدوين علم واحد." در همین عبارت دیده می شد که ایشان به دفعات متعدد صحبت از تدوین علم می‌کند، و این نشان دهنده‌ی اینست که ایشان در مقام نگارش، تمایز علوم را به اغراض می‌بیند. اما مشهور که تمایز را به موضوع می‌دانند در مقام تعلیم و تعلم هستند و در مقام تدوین نیستند. پس کلام هر دو صحیح است.