درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: بررسی فقهی قانون تجارت/ورشکستگی شرکتها /اثبات ادعای افلاس

اثبات ادعای افلاس

استدلال به روایات در حجیت قضاوت قاضی به علم خود

حدیث دوم: «وَ عَنْ عَلِيِّ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ الْمَحْمُودِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ يُونُسَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ‌ الْوَاجِبُ عَلَى الْإِمَامِ إِذَا نَظَرَ إِلَى رَجُلٍ يَزْنِي أَوْ يَشْرَبُ الْخَمْرَ أَنْ يُقِيمَ عَلَيْهِ الْحَدَّ وَ لَا يَحْتَاجُ إِلَى بَيِّنَةٍ مَعَ نَظَرِهِ لِأَنَّهُ أَمِينُ اللَّهِ فِي خَلْقِهِ وَ إِذَا نَظَرَ إِلَى رَجُلٍ يَسْرِقُ‌ أَنْ يَزْبُرَهُ وَ يَنْهَاهُ وَ يَمْضِيَ وَ يَدَعَهُ قُلْتُ وَ كَيْفَ ذَلِكَ قَالَ لِأَنَّ الْحَقَّ إِذَا كَانَ لِلَّهِ فَالْوَاجِبُ عَلَى الْإِمَامِ إِقَامَتُهُ وَ إِذَا كَانَ لِلنَّاسِ فَهُوَ لِلنَّاسِ»[1] .

مضمون این حدیث این بود که اگر امام به چشم خود ببیند کسی زنا می‌کند، باید حد شرعی را جاری کند اما اگر دید کسی سرقت می‌کند باید نهی از منکر کند و نمی‌تواند حد را جاری کند.

سند حدیث: کلینی از علی بن محمد بُندار نقل کرده است و او موثق است. محمد بن احمد مروزی محمودی از پدرش یعنی احمد بن حماد محمودی نقل کرده است. کنیه این پدر و پسر ابوعلی است و گاهی به آن‌ها الخیر گفته می‌شود. معمولاً کتاب‌های رجال یا اصلاً نامی از این دو نفر نبرده‌اند و یا اگر آن‌ها را ذکر کرده‌اند، متناقض است. رجال نجاشی و رجال شیخ فقط اسم آورده‌اند و توثیق یا تضعیف نکرده‌اند. علامه مجلسی صریحاً فرموده‌اند این دو نفر موثق هستند. ابو داود در رجال خود تصریح به ضعف کرده است. ازنظر تاریخی احمد بن حماد در زمان امام نهم از دنیا رفته است و امام جواد به پسرش پیام تسلیت داده است. محمد بن احمد مروزی هم از اصحاب امام جواد و امام هادی علیهماالسلام است و در زمان امام هادی علیه‌السلام از دنیا رفته است.

«فِي أَبِي عَلِيٍّ‌ مُحَمَّدِ بْنِ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ حَمَّادٍ الْمَرْوَزِيِّ‌ الْمَحْمُودِيِّ‌. اِبْنُ‌ مَسْعُودٍ، قَالَ‌ حَدَّثَنِي أَبُو عَلِيٍّ‌ الْمَحْمُودِيُّ‌، قَالَ‌: كَتَبَ‌ أَبُو جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ إِلَيَّ‌ بَعْدَ وَفَاةِ‌ أَبِي: قَدْ مَضَى أَبُوكَ‌ رَضِيَ‌ اللَّهُ‌ عَنْهُ‌ وَ عَنْكَ‌، وَ هُوَ عِنْدَنَا عَلَى حَالٍ‌ مَحْمُودَةٍ‌ وَ لَمْ‌ يَتَعَدَّ مِنْ‌ تِلْكَ‌ الْحَالِ‌[2] ».

این حدیث دلالت دارد که امام جواد علیه‌السلام درباره پدرش فرموده است که او حال نیکویی داشت. آیا اینکه امام فرموده است حال محمود داشته است، یعنی یک صفت خوب داشت یا یعنی شیعه بود و پیرو اهل‌بیت بود؟ از این حالت هم عوض نشد و عاقبت‌به‌خیر شد.

«وَ قَالَ‌ الْمَحْمُودِيُّ‌: وَ كَتَبَ‌ إِلَي الْمَاضِي عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ بَعْدَ وَفَاةِ‌ أَبِي: قَدْ مَضَى أَبُوكَ‌ رَضِيَ‌ اللَّهُ‌ عَنْهُ‌ وَ عَنْكَ‌ وَ هُوَ عِنْدَنَا عَلَى حَالَةٍ‌ مَحْمُودَةٍ‌ وَ لَنْ‌ تَبْعُدَ مِنْ‌ تِلْكَ‌ الْحَالِ[3] »‌.

یعنی محمودی پسر هم از حالت خوبی که پدر داشت، بیگانه نبوده و آدم خوبی بوده است. در این صورت تزکیه نفس است یعنی خودش درباره خودش حدیث نقل کرده است لذا اعتبار ندارد مگر آنکه بگوییم اصالتاً تزکیه پدر است و ضمناً تزکیه پسر است و هدف اصلی تزکیه پدر است. یا اینکه بگوییم لن تبعد نیست بلکه لم یتعدّ است کما اینکه در حدیث قبلی نقل شد.

«وَجَدْتُ‌ بِخَطِّ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ الشَّاذَانِيِّ‌ فِي كِتَابِهِ‌، سَمِعْتُ‌ الْفَضْلَ‌ بْنَ‌ هِشَامٍ‌ الْهَرَوِيَّ‌، يَقُولُ‌: ذُكِرَ لِي كَثْرَةُ‌ مَا يَحُجُّ‌ اَلْمَحْمُودِيُّ‌، فَسَأَلْتُهُ‌ عَنْ‌ مَبْلَغِ‌ حَجَّاتِهِ؟ فَلَمْ‌ يُخْبِرْنِي بِمَبْلَغِهَا، وَ قَالَ‌: رُزِقْتُ‌ خَيْراً كَثِيراً وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ‌. فَقُلْتُ‌ لَهُ‌: فَتَحُجُّ‌ عَنْ‌ نَفْسِكَ‌ أَوْ عَنْ‌ غَيْرِكَ؟ فَقَالَ‌: عَنْ‌ غَيْرِي بَعْدَ حَجَّةِ‌ الْإِسْلاَمِ‌ أَحُجُّ‌ عَنْ‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌، وَ أَجْعَلُ‌ مَا أَجَازَنِي اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ لِأَوْلِيَاءِ‌ اللَّهِ‌، وَ أَهَبُ‌ مَا أُثَابُ‌ عَلَى ذَلِكَ‌ لِلْمُؤْمِنِينَ‌ وَ الْمُؤْمِنَاتِ‌، فَقُلْتُ‌: فَمَا تَقُولُ‌ فِي حَجِّكَ‌. فَقَالَ‌ أَقُولُ‌: اللَّهُمَّ‌ إِنِّي أَهْلَلْتُ‌ لِرَسُولِكَ‌ مُحَمَّدٍ صَلَّى اللَّهُ‌ عَلَيْهِ‌ وَ آلِهِ‌ وَ جَعَلْتُ‌ جَزَائِي مِنْكَ‌ وَ مِنْهُ‌ لِأَوْلِيَائِكَ‌ الطَّاهِرِينَ‌ عَلَيْهِمُ‌ السَّلاَمُ‌، وَ وَهَبْتُ‌ ثَوَابِي لِعِبَادِكَ‌ الْمُؤْمِنِينَ‌ وَ الْمُؤْمِنَاتِ‌ بِكِتَابِكَ‌ وَ سُنَّةِ‌ نَبِيِّكَ‌، إِلَى آخِرِ الدُّعَاءِ‌[4] ».

این حدیث وجاده است و صاحب معالم فرموده است که وجاده اعتبار ندارد ولی اگر کسی خطی را بشناسد و نقل کند، اعتبار دارد ولی اعتبارش از احادیث دیگر کمتر است.

طبق این حدیث محمودی فرد مقدس و متدینی بوده است.

«ذَكَرَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ‌ الشَّاذَانِيُّ‌ مِمَّا قَدْ وَجَدْتُ‌ فِي كِتَابِهِ‌ بِخَطِّهِ‌، قَالَ‌: سَمِعْتُ‌ اَلْمَحْمُودِيَّ‌، يَقُولُ‌: إِنَّمَا لُقِّبْتُ‌ بِالْخَيْرِ: لِأَنِّي وَهَبْتُ‌ لِلْحَقِّ‌ غُلاماً اسْمُهُ‌ خَيْرٌ، فَحَمِدَ أَمْرَهُ‌ فَلَقَّبَنِي بِاسْمِه. وَ قَالَ‌: وَجَّهْتُ‌ إِلَى النَّاحِيَةِ‌ بِجَارِيَةٍ‌، فَكَانَتْ‌ عِنْدَهُمْ‌ سِنِينَ‌ ثُمَّ‌ أَعْتَقُوهَا، فَتَزَوَّجْتُهَا فَأَخْبَرَتْنِي أَنَّ‌ مَوْلاَهَا وَلاَّنِي وَكَالَةَ‌ الْمَدِينَةِ‌ وَ أَمَرَ بِذَلِكَ‌، وَ لَمْ‌ أَعْلَمْ‌ حَسَدا[5] ».

برخی گفته‌اند للحق یعنی امام حسن عسگری یا امام زمان ولی این درست نیست.

«مُحَمَّدُ بْنُ‌ مَسْعُودٍ، قَالَ‌: حَدَّثَنِي الْمَحْمُودِيُّ‌: إِنَّهُ‌ دَخَلَ‌ عَلَى ابْنِ‌ أَبِي دَاوُدَ وَ هُوَ فِي مَجْلِسِهِ‌ وَ حَوْلَهُ‌ أَصْحَابُهُ‌، فَقَالَ‌ لَهُمْ‌ ابْنُ‌ أَبِي دَاوُدَ: يَا هَؤُلاَءِ‌ مَا تَقُولُونَ‌ فِي شيء قَالَهُ‌ الْخَلِيفَةُ‌ الْبَارِحَةَ؟ فَقَالُوا: وَ مَا ذَلِكَ؟ قَالَ‌: قَالَ‌ الْخَلِيفَةُ‌ مَا تَرَى الْعَلاَئِيَّةَ‌ تَصْنَعُ‌ إِنْ‌ أَخْرَجَنَا إِلَيْهِمْ‌ أَبَا جَعْفَرٍ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ سَكْرَانَ‌ يُنْشِئُ‌ مُضَمَّخاً بِالْخَلُوقِ‌، قَالُوا: إِذًا تَبْطُلَ‌ حُجَّتُهُمْ‌ وَ يَبْطُلُ‌ مَقَالُهُم. قُلْتُ‌: إِنَّ‌ اَلْعَلاَئِيَّةَ‌ يُخَالِطُونِّي كَثِيراً وَ يُفْضُونَ‌ إِلَيَّ‌ بِسِرِّ مَقَالَتِهِمْ‌، وَ لَيْسَ‌ يَلْزَمُهُمْ‌ هَذَا الَّذِي جَرَى، فَقَالَ‌: وَ مِنْ‌ أَيْنَ‌ قُلْتَ؟ قُلْتُ‌: إِنَّهُمْ‌ يَقُولُونَ‌ لاَ بُدَّ فِي كُلِّ‌ زَمَانٍ‌ وَ عَلَى كُلِّ‌ حَالٍ‌ لِلَّهِ‌ فِي أَرْضِهِ‌ مِنْ‌ حُجَّةٍ‌ يَقْطَعُ‌ الْعُذْرَ بَيْنَهُ‌ وَ بَيْنَ‌ خَلْقِهِ‌. قُلْتُ‌: فَإِنْ‌ كَانَ‌ فِي زَمَانٍ‌ الْحُجَّةُ‌ مَنْ‌ هُوَ مِثْلُهُ‌، أَوْ فَوْقَهُ‌ فِي النَّسَبِ‌ وَ الشَّرَفِ‌ كَانَ‌ أَدَلُّ‌ الدَّلاَئِلِ‌ عَلَى الْحُجَّةِ‌، لِصِلَةِ‌ السُّلْطَانِ‌ مِنْ‌ بَيْنِ‌ أَهْلِهِ‌ وَ وُلُوعِهِ‌ بِهِ‌، قَالَ‌: فَعَرَضَ‌ اِبْنُ‌ أَبِي دَاوُدَ هَذَا الْكَلاَمَ‌ عَلَى الْخَلِيفَةِ‌، فَقَالَ‌: لَيْسَ‌ إِلَى هَؤُلاَءِ‌ الْقَوْمِ‌ حِيلَةٌ‌ لاَ تُؤْذُوا أَبَا جَعْفَر[6] ».

علائیه یعنی شیعه با مقداری اهانت. در زمان امام هادی علیه‌السلام به شیعه، علائیه می‌گفتند یعنی کسانی که ائمه را بالاتر از انسان‌ها می‌دانند. این حدیث یا تحریف شده یا افتادگی دارد. از این حدیث استفاده می‌شود که محمودی متکلم بوده است.

وَجَدْتُ‌ فِي كِتَابِ‌ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌ الشَّاذَانِيِّ‌ بِخَطِّهِ‌، سَمِعْتُ‌ الْفَضْلَ‌ بْنَ‌ شَاذَانَ‌ يَقُولُ‌: الْتَقَيْتُ‌ مَعَ‌ أَحْمَدَ بْنِ‌ حَمَّادٍ الْمُتَشَيِّعِ‌، وَ كَانَ‌ ظَهَرَ لَهُ‌ مِنْهُ‌ الْكَذِبُ‌ فَكَيْفَ‌ غَيْرُهُ‌، فَقَالَ‌: أَمَا وَ اللَّهِ‌ لَوْ تَغَرْغَرَتْ‌ عَدَاوَتُهُ‌ لَمَا صرت عنه، فَقَالَ‌ الْفَضْلُ‌: هَكَذَا وَ اللَّهِ‌ قَالَ‌ لِي كَمَا ذُكِرَ[7] .

طبق این حدیث، محمودی موثق نیست و تضعیف می‌شود.

«عَلِيُّ‌ بْنُ‌ مُحَمَّدٍ الْقُتَيْبِيُّ‌، عَنِ‌ الزُّفَرِيِّ‌ بَكْرِ بْنِ‌ زُفَرٍ الفارسي، عن الْحَسَنِ‌ بْنِ‌ الْحُسَيْنِ‌، أَنَّهُ‌ قَالَ‌: اِسْتَحَلَّ‌ أَحْمَدُ بْنُ‌ حَمَّادٍ مِنِّي مَالاً لَهُ‌ خَطَرٌ فَكَتَبْتُ‌ رُقْعَةً‌ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ‌ عَلَيْهِ‌ السَّلاَمُ‌ وَ شَكَوْتُ‌ فِيهَا أَحْمَدَ بْنَ‌ حَمَّادٍ، فَوَقَّعَ‌ فِيهَا خَوِّفْهُ‌ بِاللَّهِ‌، فَفَعَلْتُ‌ وَ لَمْ‌ يَنْفَعْ‌، فَعَاوَدْتُهُ‌ بِرُقْعَةٍ‌ أُخْرَى أَعْلَمْتُهُ‌ أَنِّي قَدْ فَعَلْتُ‌ مَا أَمَرْتَنِي بِهِ‌ فَلَمْ‌ أَنْتَفِعْ‌، فَوَقَّعَ‌: إِذَا لَمْ‌ يَحُلَّ‌ فِيهِ‌ التَّخْوِيفُ‌ بِاللَّهِ‌ فَكَيْفَ‌ تُخَوِّفُهُ‌ بِأَنْفُسِنَا[8] ».

این حدیث هم تضعیف محسوب می‌شود.

«مُحَمَّدُ بْنُ‌ مَسْعُودٍ، قَالَ‌: حَدَّثَنِي أَبُو عَلِيٍّ‌ الْمَحْمُودِيُّ‌، قَالَ‌: حَدَّثَنِي أَبِي، قَالَ‌: قُلْتُ‌ لِأَبِي الْهُذَيْلِ‌ الْعَلاَّفِ‌: إِنِّي أَتَيْتُكَ‌ سَائِلاً، فَقَالَ‌ أَبُو الْهُذَيْلِ‌: سَلْ‌ فَاسْأَلِ‌ اللَّهَ‌ الْعِصْمَةَ‌ وَ التَّوْفِيقَ‌، فَقَالَ‌ أَبِي: أَ لَيْسَ‌ مِنْ‌ دِينِكَ‌ أَنَّ‌ الْعِصْمَةَ‌ وَ التَّوْفِيقَ‌ لاَ يَكُونَانِ‌ مِنَ‌ اللَّهِ‌ لَكَ‌ إِلاَّ بِعَمَلٍ‌ تَسْتَحِقُّهُ‌ بِهِ؟ قَالَ‌ أَبُو الْهُذَيْلِ‌: نَعَمْ‌، قَالَ‌: فَمَا مَعْنَى دُعَائِي، أَعْمَلُ‌ و اخذ. قَالَ‌ لَهُ‌ أَبُو الْهُذَيْلِ‌: هَاتِ‌ مَسَائِلَكَ‌، فَقَالَ‌ لَهُ‌ شَيْخِي أَخْبِرْنِي عَنْ‌ قَوْلِ‌ اللَّهِ‌ عَزَّ وَ جَلَّ‌ «اَلْيَوْمَ‌ أَكْمَلْتُ‌ لَكُمْ‌ دِينَكُمْ‌» قَالَ‌ أَبُو الْهُذَيْلِ‌ قَدْ أَكْمَلَ‌ لَنَا الدِّينَ‌، فَقَالَ‌ شَيْخِي: فَخَبِّرْنِي إِنْ‌ سَأَلْتُكَ‌ عَنْ‌ مَسْأَلَةٍ‌ لاَ تَجِدُهَا فِي كِتَابِ‌ اللَّهِ‌ وَ لاَ فِي سُنَّةِ‌ رَسُولِ‌ اللَّهِ‌ وَ لاَ فِي قَوْلِ‌ الصَّحَابَةِ‌ وَ لاَ فِي حِيلَةِ‌ فُقَهَائِهِمْ‌ مَا أَنْتَ‌ صَانِعٌ؟ فَقَالَ‌: هَاتِ‌. فَقَالَ‌ شَيْخِي: خَبِّرْنِي عَنْ‌ عَشَرَةٍ‌ كُلُّهُمْ‌ عِنِّينٌ‌ وَقَعُوا فِي طُهْرٍ وَاحِدٍ بِامْرَأَةٍ‌ وَ هُمْ‌ مختلفوا الامة، فَمِنْهُمْ‌ مَنْ‌ وَصَلَ‌ إِلَى بَعْضِ‌ حَاجَتِهِ‌ وَ مِنْهُمْ‌ مَنْ‌ قَارَبَ‌ حَسَبَ‌ الْإِمْكَانِ‌ مِنْهُ‌، هَلْ‌ فِي خَلْقِ‌ اللَّهِ‌ الْيَوْمَ‌ مَنْ‌ يَعْرِفُ‌ حَدَّ اللَّهِ‌ فِي كُلِّ‌ رَجُلٍ‌ مِنْهُمْ‌ مِقْدَارَ مَا ارْتَكَبَ‌ مِنَ‌ الْخَطِيئَةِ‌ فَيُقِيمَ‌ عَلَيْهِ‌ الْحَدَّ فِي الدُّنْيَا وَ يُطَهِّرَهُ‌ مِنْهُ‌ فِي الْآخِرَةِ‌، وَ لْنَعْلَمْ‌ مَا يقول في أن الدين قد أَكْمَلَ‌ لَكَ؟ فَقَالَ‌: هَيْهَاتَ‌ خَرَجَ‌ آخِرُهَا فِي الْإِمَامَةِ‌[9] ».

محمودی می‌گوید پدرم با علاف ملاقات کردند و درباره توفیق صحبت کردند که آیا توفیق در دست خداوند است یا در دست انسان است یا دست هر دو است؛ یعنی بحث کلامی کردند. علاف گفت توفیق کار خداست. علاف معتزلی است و معتزله نمی‌گوید توفیق کار خداست و این کلام اشاعره است. ظاهراً حدیث اشتباه نقل شده است.

آیت‌الله خویی در معجم رجال الحدیث می‌فرماید: این شخص دروغ گفته است و دروغ دلیل بر ضعف نیست؛ شاید عادل هم دروغی بگوید و این دروغ دلیل بر فسق نیست. این شخص موثق نیست ولی ممدوح است و روایات او حسنه هستند چون امام او را تعریف کردند. «و أما ما في كتاب أبي عبيد الله الشاذاني (محمد بن نعيم) من قول فضل بن شاذان، من أنه ظهر له منه (أحمد بن حماد) الكذب: فهو لم يثبت، لأن محمد بن نعيم لم تثبت وثاقته، على أن ظهور الكذب أحيانا لا ينافي حسن الرجل، فإن الجواد قد يكبو[10] ».

ولکن باید بگوییم حدیثی که امام علیه‌السلام از محمودی پدر تعریف کرده است، حاله محموده به معنای یک صفت نیست و نمی‌خواهد بفرماید او یک صفت خوب داشت بلکه به معنای آن است که او آدم خوبی بود و مدح امام دلیل بر وثاقت است.

حدیثی که درباره کذب یا درباره غصب مال توسط محمودی است هم معلوم نیست از فضل بن شاذان باشد چون راوی این حدیث در کتاب‌های دیگر فضل بن محمد است. حدیثی که درباره غصب مال توسط محمودی است چنین است که می‌گوید محمودی مال مرا حلال می‌دانست یعنی می‌گفت این مال، مال تو نیست. اینکه نصیحت کرد و او قبول نکرد، یعنی گفت باید دلیل بیاوری که این مال، مال تو است؛ بنابراین محمودی پدر و پسر هر دو موثق هستند و هر دو متکلم بوده‌اند.