درس خارج فقه استاد احمد عابدی

موضوع: بررسی فقهی قانون تجارت/ورشکستگی شرکت /اسباب و علل ورشکستگی شرکتها

اسباب و علل ورشکستگی شرکت‌ها

یکی از اسباب ورشکستگی، رکود اقتصادی است. راکد بودن بازار، علل و اسباب مختلفی دارد که برخی اختیاری و برخی غیر اختیاری است. در این مورد عامل قهری است و نمی‌توان کسی را مجرم دانست.

سبب دیگر تبلیغات سوء است که بسیار پیش می‌آید. گاهی کسی می‌خواهد شرکتی را ورشکسته کند، شایعه‌ای برای آن درست می‌کنند، حتی در مغازه‌ها هم همین‌طور است مثل‌اینکه شایعه کنند اجناس مغازه‌ای دزدی است. مخصوصاً شرکت‌های تازه تأسیس خیلی زود با شایعه زمین می‌خورند. این همان آیه ﴿وَ الْمُرْجِفُونَ فِي الْمَدينَةِ﴾.[1] بانک‌های خصوصی بیشترین واهمه را از این دارند که شایعه‌ای برای آن‌ها بسازند و آن‌ها را ورشکسته کنند. اگر در روزنامه‌ای خبر دروغی علیه شرکتی نوشته شود، ورشکست می‌شود و این مطلب هم احکام تکلیفی دارد. هم احکام وضعی. وقتی تبلیغات باعث ورشکستگی شرکتی شود، تبلیغ‌کننده چه احکامی دارد؟

علت دیگر ورشکستگی شرکت‌ها، جنگ و اغتشاشات و ناامنی جاده‌ها است. اینکه جنگ و ناامنی بعث ورشکستگی می‌شود روشن است؛ وقتی ناامنی شود، سفر تجاری کم می‌شود و وقتی سفر تجاری کم شود، طبیعی است که خریدوفروش کم خواهد شد.

زمان جاهلیت در حجاز چون حکومت یا دولتی نبود، امنیت هم نبود. حکومت عادلانه یا ظالمانه موجب امنیت می‌شود لذا خریدوفروش راحت می‌شود. خدای متعال یا عقلاء کعبه را به‌عنوان حکومت یا دولت قرار داده بودند که باعث امنیت بود: ﴿وَ إِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثابَةً لِلنّاسِ وَ أَمْنًا﴾.[2] لذا کعبه باعث رزق و معیشت مردم بود لذا خریدوفروش و تجارت در مکه زیاد بود و اوضاع اقتصادی مکه از بقیه مناطق حجاز بهتر بود بااینکه آیا یا زمین کشاورزی نداشت. اصل این مطلب روشن است که امنیت باعث رشد و رونق شرکت‌ها می‌شود.

قوانین زمان جنگ با قوانین زمان صلح فرق دارد. در زمان عادی اگر کسی دیگری را کشت دستگیر می‌شود. قتل عمدی قصاص دارد و قتل سهوی دیه دارد، اما زمان جنگ این‌طور نیست. هم ازنظر دین و هم ازنظر عقلاء این‌گونه است. زمان پیامبر اکرم اگر بعض مسلمان‌ها سهواً و خطأً مسلمانی را می‌کشت؛ از او دیه نمی‌گرفتند و پیامبر اکرم از بیت‌المال دیه را می‌پرداخت. این شاهد فرق کردن قوانین زمان جنگ و زمان صلح است.

اگر کسی باعث جنگ شد، مسبّب جنگ احکامی دارد و کسی که باعث ورشکستگی شرکت شد احکام دیگری دارد. همین‌طور است در اغتشاشات.

سبب دیگر ورشکستگی، دولت است. دولت گاهی عمداً و گاهی سهواً باعث ورشکستگی شرکت‌ها می‌شود. مثلاً بالا بردن قیمت یک کالا باعث ورشکستگی است که ممکن است عمدی باشد و ممکن است سهوی باشد. این جای بحث دارد که دولت در چه موردی ضامن است و در چه موردی ضامن نیست.

عامل دیگر این است که عدم نظارت دولت یا دستگاه‌های نظارتی بر یک شرکت موجب ورشکستگی می‌شود. مثلاً شرکتی فساد اداری دارد یا دفتر دخل‌وخرج ندارد یا چنین دفتری دارد اما همه‌چیز را ننوشته است یا فرار مالیاتی دارد و وقتی همه مالیات را از او می‌گیرند، ورشکسته می‌شود. باید بحث شود که اگر عدم نظارت کسی که وظیفه نظارت دارد، موجب ورشکستگی شود، چقدر مسئولیت دارد؟

علت دیگر ورشکستگی آزادی بیش‌ازحد مدیر شرکت است. مثلاً مدیرعامل هدیه‌های غیرمتعارف به هیئت‌مدیره می‌دهد و این باعث ورشکستگی شرکت می‌شود خصوصاً در سال‌های ابتدایی تأسیس شرکت. این آزادی گاهی به جهت قانون است گاهی به خاطر اساسنامه است و گاهی هیئت‌مدیره این آزادی را می‌دهد و گاهی به خاطر خودکامگی خود مدیرعامل است که در این صورت هر یک ضامن هستند.

عامل دیگر ورشکستگی، کتمان کاری شرکت است. هر شرکتی باید دفتر دخل‌وخرج شفاف داشته باشد. در روایات آمده است که مردم مال خود را کتمان می‌کنند و این عقلایی است. تا حدی شرکت می‌تواند کتمان کند، مثل‌اینکه دفتر شرکت و محل شرکت متفاوت است که نوعی کتمان است و کتمان کاری تا حدی متعارف است و اشکالی ندارد اما بیش از آن حد، مورد اشکال است؛ مانند اینکه تبلیغ و تزیین کالا تا حد متعارف ایرادی ندارد و خیار تدلیس پیش نمی‌آید اما از آن حد بیشتر، خیار تدلیس است و احکام وضعی و تکلیفی دارد. کتمان کاری شرکت هم همین‌طور است. مثلاً شرکتی عیوب خود را کتمان می‌کند و مردم سهام آن را می‌خرند، یا شرکتی روزبه‌روز سوددهی‌اش کم می‌شود ولی به سهامداران نمی‌گوید. دلیل اینکه کتمان موجب افلاس می‌شود و کتمان حرام است، آن است که شرکتی که معاملات صوری می‌کند، حرام بودنش به تدلیس، غش، اضرار به غیر، کذب و کتمان است. لذا چند دلیل می‌توان اقامه کرد که کتمان کاری هم حرام تکلیفی است و هم حرام وضعی.

آخرین مورد از عوامل ورشکستگی شرکت‌ها عدم انجام اقدامات احتیاطی است. شرکتی کارهای احتیاطی را انجام نداده است مثل بیمه کردن سرمایه یا قراردادن کپسول آتش‌نشانی و شارژ آن‌ها یا قراردادن دوربین. اقدامات احتیاطی تابع زمان و مکان است. قفل و دزدگیر و آژیر خطر اقدامات احتیاطی است و در مواردی ضرورت دارد.