موضوع: مقصد رابع - مبحث دوّم: احوال عامّ و خاصّ/مطلب یازدهم: گستره تعمیم خطابات شفاهی /ادامه نکته اوّل: پیشینه تاریخی بحث
ادامه مطلب یازدهم: گستره تعمیم خطابات شفاهی
بیان شد در این مطلب، بحث از آن است که پس از پذیرش دلالت عمومات و اطلاقاتی که در مقام مخاطبه به اشخاص، القاء شده است بر اصل عموم و اطلاق، گستره استیعابی و شمولی این عمومات و اطلاقات چقدر بوده و آیا محدود به حاضرین در مجلس تخاطب است یا آنکه شامل غائبین و بلکه معدومین نیز می گردد؟
بیان شد که بحث در خصوص این مطلب ذیل چند نکته پی گیری می شود. بحث در نکته اوّل یعنی پیشینه تاریخی بحث بود که در این زمینه کلام ابو المعالی جوینی و مروزی از اصولیّون عامّه مربوط به قرن چهارم هجری بیان گردید. در ادامه به بیان کلام سایر اصولیّون عامّه و همچنین بیان کلام اصولیّون امامیّه خواهیم پرداخت.
ادامه نکته اوّل: پیشینه تاریخی بحث
غزالی در المستصفی که بر خلاف کتب متقدّم بر آن، کتابی منظّم بوده و فصل های جداگانه ای را در اصول ترتیب می دهد، در باب عامّ و خاصّ، فصلی را در رابطه با خطابات شفاهیّه مطرح نموده و می گوید[1] : «کلّ حکمٍ یدلّ بصیغة المخاطبة کقوله تعالی: ﴿یا ایّها الذین آمنوا﴾ و ﴿یا ایّها الناس﴾، فهو خطاب مع الموجودین فی عصر رسول الله و اثباته فی حقّ من یحدث بعده بدلیل زائد، دالّ علی انّ کل حکمٍ ثبت فی زمانه، فهو دائمٌ الی یوم القیامة علی کلّ مکلّف، و لولاه، لم یقتضی مجرّد اللفظ ذلک».
در قرن بعد، محقّق آمدی در الاحکام که نسبت به کتب متقدّم بر آن، به لحاظ فصل بندی و ترتیب مباحث، ابداعات جدیدی نموده است، در مسأله 22 از باب عامّ و خاصّ می گوید[2] : «الخطاب الوارد شفاهاً فی زمن النبی و الاوامر العامّة کقوله تعالی: ﴿یا ایّها الناس و یا ایّها الذین آمنوا﴾ و نحوه، هل یخصّ الموجودین فی زمنه او هو عامٌّ لهم و لمن بعدهم؟».
در قرن هفتم، زرکشی در بحر المحیط می گوید[3] : «الخطاب الوارد شفاهاً فی عصر النبی مثل یا ایّها الناس و یا ایّها الذین آمنوا و یسمّی خطاب المواجهة، لا خلاف فی شموله لمن بعدهم من المعدومین حال صدوره، لکن هل هو باللفظ او بدلیلٍ آخر من اجماعٍ او قیاس؟».
امّا در میان اصولیّون امامیّه، این بحث نه در کتب قدماء مثل سید مرتضی، شیخ طوسی و محقّق حلّی «رحمة الله علیهم اجمعین» و نه در کتب متأخّرینی مثل علّامه «رحمة الله علیه» در مبادی و علی الظاهر، شهید ثانی «رحمة الله علیه» در تمهید القواعد جزو نخستین کسانی است که این بحث را مطرح نموده و می فرمایند[4] : «خطاب المشافهة نحو: يا أيها الناس، ليس خطابا لمن بعدهم و إنما يثبت الحكم بدليل آخر كالإجماع»؛
پس از ایشان صاحب معالم «رحمة الله علیه» جزء نخستین کسانی است که این بحث را مطرح نموده و می فرمایند[5] : «ما وضع لخطاب المشافهة نحو یا ایها الذین آمنوا لا یعم بصیغته من تأخر عن زمن الخطاب»؛ صاحب قوانین و صاحب فصول «رحمة الله علیه» این بحث را با عبارتی نزدیک به عبارت صاحب معالم مطرح می نمایند؛
این بحث در مطارح الانظار نیز مطرح شده اگرچه به لحاظ مشخّص نبودن مرز کلمات مرحوم شیخ و کلمات مقرِّر در این کتاب، استناد آن به مرحوم شیخ، محلّ تامل می باشد[6] .
از معاصرین، صاحب کفایة «رحمة الله علیه» نیز در این زمینه می فرمایند[7] : «هل الخطابات الشفاهیّة مثل یا ایّها المؤمنون، یختص بالحاضر مجلسَ التخاطب او یعمّ غیره من الغائبین بل المعدومین، فیه خلافٌ» و این بحث تا کنون در میان اصولیّون شیعه در باب عامّ و خاصّ مطرح بوده است.
