پاسخ مححق نائینی ره از اشکال بر علیت "لاضرر" نسبت به قلع ورمی در داستان سمرة بن جندب

موضوع: پاسخ مححق نائینی ره از اشکال بر علیت "لاضرر" نسبت به قلع ورمی در داستان سمرة بن جندب

ایشان ره دو جواب از این اشکال ارائه فرموده است:

جواب اول: ایشان ره علیت "لاضرر" برای حکم به قلع ورمی را قبول ندارند و معتقدند که خطاب "لاضرر" علّت برای اولین حکمی است که در این داستان از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم صادر شده که عبارت از جمله "إذا اردت الدخول فأستأذن" است، بنابراین کاری به علّت داشتن یا نداشتن حکم به قلع ورمی در جمله "اقلعها وارم بها" نداریم، البته به نظ می رسد که وجه صدور چنین دستوری از رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم خطاب به مرد انصاری این است که آن حضرت بر اساس ولایت عمامه ای که بر مسلمانان داشتند قاعده "سلطنت مردم بر مال خود" را نسبت به سمرة بن جندب الغاء کردند و پس از ابغاء تسلط او بر درخت خرما حکم حکومتی "اقلعها وارم بها" را صادر فرمودند، ولی جمله "لاضرر و لاضرار" علّت برای حکم به استیذان به هنگام ورود به باغ "إذا اردت الدخول فأستأذن" است.

اشکال بر جواب اول محقق نائینی ره: این فرمایش محقق نائینی ره مواجه با اشکالاتی است که در زیر می آوردیم:

    1. آنگونه که در نقل داستان سمرة بن جندب ملاحظه می شود جمله "فانّه لاضرر و لاضرار" به دنبال خطاب "إقلعها وارم بها" وارد شده در حالی که با جمله "اذا اردت الدخول فاستأذن" فاصله زیادی دارد؛ چرا که رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم پس از این جمله و خود داری سمرة بن جندب از استیذان، وارد گفتگوی مفصلی در رابطه با معاوضه درخت خرما شده و به دنبال لجبازی او خطاب به مرد انصاری، فرمایت قلع ورمی را صادر فرموده و در نهایت جمله کلیدی "فانه لاضرر و لاضرار" را فرمموده است، در این صورت چگونه می توان ارتباط "لاضرر" را با جمله "اقلعها" قطه کرده و آن ر ابا جمله ای که چند سطر قبل ذکر شده است مرتبط دانست؟ مضاف بر اینکه مخاطب در جمله "إذا اردت الدخول فاستأذن" سمرة بن جندب، و در جمله "اقلعها وارم بها" مرد انصاری است.

    2. محقق نائینی ره در عین حال که جمله "اقلعها وارم بها" را حکم حکومتی می داند که از مقام حکومت رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم صادر شده است؛ چرا علت آن را که عبارت از جمله "لاضرر و لاضرار" است، حکم حکومتی نمی داند؟ و حال آنکه به نظر نمی رسد ماتعی از حکم حکومتی بودن این جمله وجود اشته باشد.

    3. ایشان ره فرمودند: رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با فرمودن جمله "اقلعها وارم بها الیه" تسلط سمرة بن جندب بر درخت خرما را که مفاد قاعده "الناس مسلطون علی اموالهم" است از بین می برد، حال اگر مرادشان این است که چنین درخت خرمائی بدون مالک می شود، لوازم غیر قابل التزامی خواهد داشت مثل اینکه مرد انصاری می تواند درخت مزبور را در باغ خود نگه داشته و از آن استفاده کند و یا اینکه بعد از اقدام مرد انصاری به قلع درخت و انداختن آن نزد سمرة افراد دیگر بتوانند آن را تملک کرده و مورد استفاده قرار دهند و آن را برای خود بفروشند، در حالی که هیچ یک از این موارد را نمی توان پذیرفت بلکه با حکم رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم حق تصرفی برای مرد انصاری پیدا شده و آن هم به همین اندازه که درخت خرما را بکَنَد و نزد صاحبش یعنی سمرة بن جندب که مرد ضرر زننده ای بوده، بیاندازد.

بنابراین این معنا ندارد که رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم با ولایت عامه خودش قاعده "الناس مسلطون علی اموالهم" را از بین برده باشد.

جواب دوم محقق نائینی ره از اشکال بر علیت "لاضرر": ایشان در می فرمایند: در ست است که مستفاد از سیاق عبارت این است که جمله "فانه لاضرر و لاضرار" علت برای جمله "اقلعها وارم بها" است ولی خطاب "لاضرر" حکم حکومتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نبوده و منافاتی با قواعد ندارد.

ایشان ره برای روشن شدن مطلب می فرماید: همانگونه که قاعده "لاضرر" بر بعضی از ادله احکام اولیه حکومت دارد و سبب تضییق شمول موضوع آنها می شود، مثل اینکه دلیل وجوب وضو یا غسل و یا روزه که بر وجوب مطلق سه عمل (خواه ضرری باشد یا نه) دلالت دارد ولی قاعده "لاضرر" بر چنین دلیلی حکومت دارد و می گوید: اگر وضو یا غسل و یا روزه ضرری شد، وجوب ندارد "حال این قاعده نسبت به قاعده "الناس مسلطون علی اموالهم" نیز چنین نقشی دارد یعنی با توجه به اینکه یکی از اثار قاعده تسلط بر اموال، احترام مال مسلمان است به طوری که هر مالکی حق دارد که دیگران را از تصرف در مال خودش منع کند ولی در صورتی که این حق، منجر به ضرر دیگران شود محل جریان قاعده "لاضرر" می شود فلذا نتیجه حکومت قاعده "لاضرر" بر قاعده "تسلط بر اموال" در مانحن فیه این است که سمرة بن جندب (که مالک درخت خرما بوده) حق ندارد مرد انصاری را از تصرف در درخت خرما منع کند و جلوی قلع او را بگیرد یعنی با وجود این که درخت خرما ملک سمرة بن جندب است (نه مرد انصاری) ولی مرد انصاری می تواند آن را قلع نماید.

در نتیجه همانگونه که قاعده "لاضرر" جلوی وجوب وضو و غسل و روزه را در صورت ضرری بودن آنها می گیرد جلوی قاعده سلطنت را نیز می گیرد، بنابراین "لاضرر" حکم حکومتی رسول اکرم صلی الله علیه و آله وسلم نیست بلکه از احکام الهیته ثانویه است که بر احکام اولیه حکومت دارند.